[]

43 

 

Ġngilislərin sərəncamı  ilə  Bakıdan daĢınan bütün neft məhsullarına heç bir aksiz rüsumları qoyulmur, bütün yüklər 

tələ m-tələsik ölkədən çıxa rılırd ı.  Bunun nəticəsində, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Höku mətinin ingilislərdən 36  milyon 

700  min  manat  məb ləğində  gö mrük  və  a ksiz  borclarını  almaq   cəhdi  baĢ  tutmadı.  Britaniya  qərargahı  Azə rbaycan 

Höku mətinə borcların ın olduğunu təsdiq etsə də, həmin  məb ləği ödəməd i. Ġngilislərin sərəncamında olan  dəmir yolu  ilə 

neft  daĢınması  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mətinin  verdiyi  gömrük  pulu  ilə  ödənilirdi.  Ġngilis  generalı  Toınson 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin   də mir  yo lu  iĢçilə rinə   ingilis  zabitlə rinin  yükünü  və   sənədlərini  yo xla mağı  qadağan 

etmiĢdi. Ġngilislər hətta, A zərbaycan Hö ku mətini onların  əllərində olan  və istədikləri kimi sərəncam verdikləri Bakı ticarət 

limanını da ma liyyələĢdirməyə məcbur et miĢdilər. 

Azərbaycan  Hökuməti  ilə  Ġngiltərə  arasında  1919  il  23  may  tarixli  "ra zılaĢmaya"  görə,  Azərbaycandan  Ġngiltərəyə 

apanlan  mallar  üçün  heç  bir  rüsum  və  icazə  tələb  olunmamalı  idi.  Bu  "razılaĢmaya"  əsasən,  Azərbaycandan  Ġngiltərəyə 

Batu m vasitəsilə 450 000 pud ma zut, 150 min pud ağ neft, 75 000 pud benzin aparılmasına ica zə verilmiĢdi. 1919 il iyunun 

30-da Bakıdan Batu m vasitəsilə Ġngiltərəyə 10 vaqon benzin, 2 vaqon is ə mü xtəlif ma llar göndərilmiĢdi. 

Ġngilis  qoĢunlarının  getməsindən  (1919,  avqust)  sonra  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Höku məti  ölkənin  maliyyə 

vəziyyətini ya xĢılaĢdırmaq, s ənayeni ağır vəziyyətdən çıxarmaq üçün neft məhsulların m  ixracı planın ı iĢləyib hazırla mıĢdı. 

Artıq  Qafqa zda  az  sayda  ingilis  qoĢunu  qaldığından,  onlar  t ərəfdən  neft  tələbi  ilə  bağlı  mü raciət  olmayacağına  ümid 

edilirdi.  Lakin  1919  ilin oktyabrında general  Brefın tələb i  Höku mət üçün gözlən ilməz o ldu.  General  ingilis  ko mandanlığı 

üçün  gündəlik  30  sistern  neft  məhsulları,  bundan  əlavə  neft  borusu  ilə  750  min  pud  neft  vurulmasını  tələb  edirdi. 

Ġqtisadiyyatı böhran vəziyyətində olan dövlət üçün bu tələb çıxılmaz vəziyyət yaratmıĢdı. Maksimu m səylə hər gün 40-45 

sistern neft göndərilməsi  mü mkün  olduğu halda, onun 30 sisternini ingilis  ko mandanlığına verməklə ən vacib ehtiyacları 

belə ödəmək  mü mkün deyild i.  Bununla belə,  Höku mətin gündəlik 15 sisternə razılıq verməsi  ingilis ko mandanlığ ına qane 

etmə miĢ,  boru  ilə  neft   vurulmasına  maneçilik  törədilmiĢdi.  A zərbaycan  Höku məti  ingilis  ko mandanlığ ının  Ba kı  neft inə 

sərəncam verməsindən nara zılığın ı b ild irərə k, 1919 il noyabrın 15-də  "təcili" göndərilən məktubunda göstərirdi: "Müttəfiq 

qoşunlarının Azərbaycanda və Gürcüstanda olduğu müddətdə ingilis komandanlığının tələbi ilə neft borusu demək olar 

ki,  yalnız  komandanlığın  ehtiyacı  üçün  işləmişdir...  [Neftin]  çox  az  bir  hissəsi  Hökumətin  ehtiyaclarına,  o  cümlədən 

neft sənayesinin ehtiyacına sərf edilmişdir". Xa ric i  iĢlər na ziri Mə mməd  Yusif  Cəfə rov Cənubi Qafqa zdakı Britaniya a li 

ko missarına  məktubunda  Azərbaycan  və  Gürcüstan  respublikalarımn   ingilis  ko mandanlığının   mü xtəlif  rütbəli 

nümayəndələri  tərəfındən  məruz  qaldığ ı  ziyanın  gündəlik  göstəricisinin  bir  neçə  milyon  rubl  təĢkil  etdiy ini  nəzərə 

çatdırmıĢ, nəticədə, ö lkə sənayesi və maliyyəsinin məhvə məhku mluğunu bild irmiĢdi. Tərəflər arasında aparılan  danıĢıqlar 

nəticəsində, 1920  il yanvarın  26-da ticarət, sənaye və ərzaq naziri  Xudadat bəy Məlik-Aslanovla Britaniya neft idarəsin in 

Batu mdakı nü mayəndəsi mayor Ġ.A.Ru l arasında neftin satıĢı üzrə saziĢ imzalan mıĢdı. SaziĢə görə A zərbaycan tərəfı hər 

gün Batuma 15 vaqon mazut göndərməli idi. 

Britaniya neft  idarəsin in qərarına əsasən, 1920 il aprelin  12-dən bütün neft  məhsullarından yalnız  ma zutun dəmir 

yol  vasitəsilə  Batu ma  daĢın masına  icazə  verilirdi.  Ba kıdan  göndərilən  ma zut  üçün  fakturalarda  Britaniya  neft  idarəsinin 

Bakıdakı nü mayəndəsi kapitan Ku kun imzası olmalı idi. 

Ġngilislər  Bakın ın  neft  sənayesində  öz  inhisarçı  mövqeyini  son  imkana  qədər  saxlamağa  səy  etmiĢ,  digər  Antanta 

dövlətlərinə  neft  məhsulu  aparılmasına  mane  olmuĢdular.  Britaniya  neft  idarəsi  vəsait  qoymadığı,  maliyyələĢdirmədiyi 

Azərbaycan  neft  sənayesini  tama milə  özündən  asılı  və ziyyətə  salmıĢdı  ki,  nəticədə,  yalnız  neft  s ənayesi  deyil, 

respublikanın bütün maliyyə sistemi də ağır vəziyyətə düĢmüĢdü. 

Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Азербаиджанская Республика. Дакументы и материалы  (1918-1920 rr.), Б., 1998; Юсифзаде С.З., 

Первая Азербаиджанская Республика: история, события, факты англо-азербаиджанских отношений, Б. , 1998. 

 

ĠNQĠLAB  KOMĠTƏLƏRĠ  -Rusiyada  Oktyabr  çevriliĢi  (1917)  və  VətəndaĢ  müharibəsi  (1918-20)  dövründə 

inqilab i  hakimiyyət  orqanı.  Oktyabr  çevriliĢindən  sonra  Azərbaycanı  sovetləĢdirmə k  məqsədilə  Bakı,  Lən kəran,  Cavad, 

ġamaxı  və  Quba  qəzalarında  hərbi-inqilab  ko mitələri  yaradılmıĢdı  (1918,  ap rel).  Lakin  Bakı  azad  edild ikdən  (1918,  15 

sentyabr) və Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti özünün hakimiyyətini ölkənin bütün ərazisində bərqərar etdikdən sonra Bakı  

quberniyasmda  da  inqilab  ko mitələrinin  fəa liyyətinə  son  qoyuldu.  Lakin  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  süqutundan 

sonra,  inqilab  ko mitələri  yenidən  Sovet  hakimiyyəti  orqanları  kimi  fəa liyyətə  baĢladılar.  Azə rbaycan  Müvəqqəti  Ġnqilab 

Ko mitəsinin  1920  il  3  may tarixli qərarı  ilə  Ba kıda, habelə  respublikanın  kənd, nahiyə və qə zala rında  inqilab  ko mitə ləri 

yaradıldı. Ġnqilab ko mitələri 1921 ilin  noyabrınadək mövcud olmuĢdur. 

ĠNQĠLABI MÜDAFĠƏ KOMĠTƏSĠ - bax Bakı şəhəri və onun rayonlarının inqilabı müdafıə komitəsi.  

ĠNTENDANT ĠDARƏS Ġ - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ordusunun ərzaq və ləvazimatla təminatına cavabdeh 

olan idarə orqanı. 1918 il noyabrın 15-də yarad ılmıĢdı. Ba x Hərbi ləvazimat (intendant) idarəsi. 

ĠNZĠBATĠ-ƏRAZĠ BÖLGÜS Ü, A zərbaycan   Xalq C ü mh u r iy y ə t i n in     in z ib a t i - ə r a zi     b ö lg ü s ü -  

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin  inzibati-ə ra zi bölgüsü sistemi. Azə rbaycanda mü xtəlif ta rixi in kiĢaf dövrlə rində 

mü xtəlif inzibati-ərazi bölgüsü mövcud olmuĢdur. Rusiya iĢğalı ərəfəsində Azərbaycan xanlıqlara bölünmüĢdü. Xanlıqlar  

---