[]

94 
 
Əbubəkr  Məhəmməd   əd-Dərbəndi  "Reyhan  əl-haqayiq  və  bustan  əl-dəqaiq" 
("Həqiqətlər  reyhanı  və  in xə liklə r  bağı")  adlı  əsərində  Dərbəndin  sufi  məc lislə rin in 
dinləyic ilə ri  arasında  kağız  düzə ldən  (vərraq),  ipəkçi  (hə zza z),  balıqçı  (s ə mmaq), 
sabunbişirən  (sabuni),  dərzi  (xəyyat),  qul  alverçisi  (nəxxas),  həkim  (xətib)  adlarını 
çəkir.
41
 
XI-XVI  əsrlə rdə  Bakı  və  Abşeronda  sənətkarlıq  inkişaf  et mişdi.  Burada   daş 
üzərində  oymaçılar,  həkkaklar,  xəttatlar,  rəssamlar,  to xucular  xalçaçılar,  zərgərlər, 
me marlar,  bənnalar,  dulusçular,  misgərlər,  gə miqayıranlar  və  digə r  peşə  sahibləri 
çalışırdı.  İçərişəhər  ərazisində  aparılan  qazıntılar  zaman ı  tapılmış  qiy mətli  metalı 
əritmək  üçün  daş  alət  və  mü xtəlif  qızıl  və  gü müş  bəzək  əşyaları  köhnə  Bakıdakı 
zərgərlik işlə rindən xəbər verir. 
Memarlıqla bağlı sənət sahələrində bənnalar,  memarlar,  mühəndislər, sərkarlar 
çalışırdılar.  Bu adlar həmin  kateqoriyadan olan sənətkarlar arasında daha  mühüm yer 
tutan  me ma rla ra,  bənnalara  verilirdi.  Daş  kitabələ rdən  göründüyü  kimi,  me mar  adı 
almış sənətkar tikintidə  iştirak edən inşaatçı ustalar arasında  məsul şəxs sayılır, buna 
görə də kitabələrdə təkcə onun adı göstərilirdi.  Ehtimal ki, o,  inşaatçılar sexinin  rəisi 
sayılırd ı.  Məsələn,  memar  Əbdülməcid  ibn  Məsudun  adı  Mərdəkan  kəndindəki  XIII 
əsrə aid dairəvi qalanın d ivar daşında həkk olun muşdur.
42
 
Kitabələ rdə rast gəlinən "ustad" rütbəsi "yüksək ixt isaslı usta" mənasını b ildirir 
və  mü xtəlif peşə sahibi o lan s ənətkarlara  verilirdi.  Rəsm və na xış ustalarına, adətən, 
"nəqqaş"  deyirdilə r.  Daş  üzərində  oyma  ustaları  "həkkak"  adlanırdı.  Həkka k  xəttat 
Məhəmməd  ə l-A rifin   adı  İçərişəhərdəki  Molla  Nəsrulla  (XIV  əsr)  məscidin in 
kitabəsində qalmışdı.
43
 "Nəccar" adlanan ağac, gəc və i.a. ü zərində bədii oy ma ustaları 
ayrıca  qrup  təşkil  edird i.  İçərişəhərdə  ustad  nəccar  Aşur  ibn  İbrahim  Bakuyinin  adı 
çəkilən  kitabə  qalmışdır.
44 
Ustanın  nisbəsi  onun  bakılı  olduğunu  bildirir.  İnşaatçı 
sənətkarla ra  mə xsus  həmin  peşə  adları  sənətkar  sexlərinin  da xilində  əmə k  bölgüsü 
getdiyini göstərir. 
Şirvanın şəhər və kənd sənətkarlarının da, ehtimal ki, ö z təşkilatları olmuşdur. 
Be lə  ki,  "ə xilər"  b irliyinin   sıra larında  ço xlu  Şirvan  s ənətkarı,  müridlə r  (şeyx 
Səfiəddin in ard ıcılları) var idi.
45
 
Abşeronun Kürdəxanı  kəndindəki  XV əsrin birinci yarısına aid  zaviyənin şeyx 
əxi Şirəman ın adı çəkilən kitabəsində də onun əxi təşkilatın ın üzvü olduğu göstərilir. 
Ərəbcə yazılmış kitabədə deyilir: " Bu şərəfli  zav iyəni böyük şeyxlərin başçısı 
Əxi Şirəman üçün tikməy i Nuru llah ibn Hacı Əbayilə səkkiz yüz əlli ikinci (ildə) h.852 
(1448/49)-c i ildə ə mr etdi".
46
 
Əxi  ərəbcə  "mən im  qardaşım"  deməkdir.  Bu  təşkilatın  üzv lərinin  əsas  kütləsi 
sənətkarla rdan  və  şəhər  yoxsullarından  ibarət  idi.  Təşkilat ın  ona  yeni  üzvlər  qəbul 
edilərkən  cəngavərliyə  qəbul  qaydalarını  xat ırladan  xüsusi  mə rasimlərə  riayət  edən 
rəhbərləri, görünür, hakim təbəqələrlə bağlı o lmuşlar.
47
 Bu təşkilat  XI əsrdə artıq  Ön 
Şərqin   bir  ço x  ö lkələrində  yayılmışdı.  XIV  əsrdə  əxilər  Kiçik  Asiyanın  ictimai 
həyatında mühüm rol oynayırd ıla r.  
1325-1332-c i  illərdə  Kiçik  Asiyaya  səfərdə  olmuş  ərəb  səyyahı  İbn  Bəttutə 

---

95 
 
əxilərin  ö z  iqamətgahları  o lduğunu  xəbər  verir:  "On lar  bütün  türkmən,  Ru m  
vilayətlərində, hər yaşayış yerində, hər şəhərdə və kənddə vardır".
48
 Sənətkarlarla bağlı 
olan  ə xilə r  müstəbidlərin  qətlinə  ica zə  verirdilər.  "Dünyada  onlardan  çox  qərib lərin 
qayğısına  qalan,  acları  doydurmağa,  möhtacların  ehtiyacını  ödəməyə  səy  göstərən, 
voyevodanı, yaxud onlara bədxah n iyyətlərlə 
yaxınlaşanları qətlə yetirməyə ha zır olan ada mlar tapmaq çətind ir. On lar ö z ada mlarını 
və  başqa  peşədən olan  gəncləri,  subayları,  kimsəsizləri  toplayan  adama  ə xi  deyirlər. 
Adamla r ö zlə ri də gəlirlər ki, bu, fütuvva  adlanır". 
İbn Bəttutənin təsvir etdiyi "iqamətgah" sənətkarlarla,  zəh mət adamları  ilə sıx 
bağlı təşkilat id i.
49
 Bu  xa rakteristika   Bakı və Abşerondakı ə xi təşkilat larına da şa mil 
edilə bilə r. Bunu Ba kın ın cənub qala qapısındakı B.Dorn tərəfindən oxun muş kitabə də 
göstərir. H.786-cı ilin rəcəb ayında (avqust, 1384-cü il) yazılmış həmin kitabədə binanı 
tikmiş Əxi ibn Ramazan əş-Şirvanin in adı çəkilir.
50
 Əxi rütbəsi həmin şə xsin Ba kıda kı 
əxilər  təşkilatına  mənsubiyyətini  bildirir.  Ehtimal  ki,  kitabədə  bəhs  edilən  b ina  əxi 
təşkilatı  ü zvlə rin in  toplaşdığı  iqamətgah  olmuşdur.  Ba kı  və  Kü rdə xanıdakı  ə xi 
təşkilatla rı, görünür, ibn  Bəttutənin təsvir etdiy i təşkilat ların eyni olmuşdur. Göründüyü 
kimi,  ə xi  təşkilatının  ü zvlə ri  şəhərin  sosial  həyatında  mühüm  rol  oynayan  ş əhər 
sənətkarla rı  id i.  Mənbələ rin  verd iyi  mə lu mata  görə  XI-XII  əsrlə rdə  sənətkarlar  və 
şəhərin  yoxsul  əhalisi  gah  şirvanşahın,  gah  da  səlcuqların  təyin  etdikləri  hakimlərin 
əleyhinə üsyanlar qaldırmışlar.
51
 
İçərişəhər ərazisindəki bəzi məscid və karvansaraların adlarının qalması şəhərin 
həmin dövrdə sənətkarların, tacirlə rin və əhalinin d igər təbəqələrin in yaşadığı bir sıra  
məhə llə lərə bölündüyünü ehtima l et məyə imkan verir. Məlu mdur ki, məscidlə r, adətən, 
sənətkar və ticarət məhə llə lərində tikilir və həmin məhə llə lərin adla rı ilə adlandırıla rdı. 
Məsələn,  Lə zgi  məscid i  görünür  soyuq  silah  və  dəmir  əşyalar  istehsalı  ilə   şöhrət 
qazanmış lə zg i sənətkarları məhəlləsinin məscidi olmuşdur; Gilə k məscid i ipək t icarəti 
ilə  məşğul o lan g ilan lıların, Bə zzaz məscid i isə parça  alverç ilərinin  məhəllə  məscidi idi. 
Şəhər məhəllələrinin ad ları da bir ço x hallarda orada yaşayan əhalinin tərkib indən asılı 
olurdu, məsələn, hə kka rla r məhəlləsi və s. Qalada, ehtima l ki, başqa Şərq ölkələ rindən 
gəlmiş tacirlə rin - ç inlilərin, hindlilərin, bu xa ralıların və s. - məhəllələ ri də olmuşdur. 
Mənbələr  olmad ığından  hə min  dövrdə  şəhərin  da xili  idarəet məsinə  dair 
mə lu mat ə ldə ed ilə  bilmə mişdir. Ya lnız yu xarıda göstərilən məlu mat lara  əsasən ehtimal 
etmə k  ola r  ki,  şəhər  şirvanşahın  təyin  etdiyi  hakimlər  və  və zirlər  tərə findən  idarə  
olunmuşdur.  Baş  maliyyə  idarəsi,  Azərbaycanın  digər  şəhərlərində  olduğu  kimi, 
Olcaytunun  kitabəsində  adı  çə kilən   Divan  olmuşdur.  Hüququ  norma ları  ş əriətə 
əsaslanan qanunvericilik və məhkəmə orqanlarına ruhanilər başçılıq ed irdilər. Şəhərdə 
feodallardan,  ruhanilərdən,  tacirlərdən  və  sənətkarlardan  başqa  yoxsul  təbəqələr  də 
yaşayırdı  ki,  onların  arasında  dərvişlər  də  var  idi.  Abşeron  kəndlərinin  əhalisinə 
gəldikdə   isə,  onların  ə ksəriyyəti  kənd  təsərrüfatında   çalışan  və  şəhərdə  yaşayan 
                                                                 
 
İbn Bəttutə Kiçik Asiya vilayətlərini Rum vilayətləri adlandırır
 
 
F ü t u v v a - cəngavərlik
 

---