[]

170 
 
boyaq  hazırlayırdılar.  Abşeronda  və  yaxınlıqdakı  adalarda  yığ ılan  boyaqorundan 
qırmızı  boyaq  düzəldilirdi.  İpək  və  yunu  zəfəranla  narıncı  rəngə  boyayırdılar.
14
  Nar 
qabığından əla qəhvəyi-kürən rəngli boyaq alınırdı.  Limon və qoz qabığından, meynə 
yarpağından,  soğan  qabığından,  bir  sıra  ot,  gül  və  bitkilərdən,  habelə  ağac 
qabıqlarından da boyaq hazırlanırdı.
15
 
XVIII  əsr  fransız  səyyahı  Şarden  İran  və   Azə rbaycandan  bəhs  edərkən  bu 
ölkələrdə boyaqçılıq sənətinin Avropa ölkələrindəkindən xey li üstün olduğunu göstərir. 
Müxtəlif bitki və meyvələrdən hazırlanan boyaqlar daha parlaq və möh kəm olur, zaman 
keçdikcə solmurdu.
16
 Otlardan yun, ipək və pa mbıq sapları, habelə  mü xtəlif parçala rı 
boyamaq üçün istifadə olunurdu. 
Bundan əlavə, boyaqlar dəriləri, ço xlu  ma l-qarası olan  kəndlərlə əhatə o lunan 
şəhərdə geniş istifadə edilən  mü xtəlif dəri  məmu latlarını boyamaq üçün də lazım  idi. 
Ayaqqabı,  qayış,  yəhər  və  yüyən  üçün  dəri,  əsasən  şaqrendən  və  tumacdan 
hazırlan ırdı.
17
  Bakıda  dəri  aşıla maq la  məşğul  olan   dabbaqlar  və  dəri  mə mu latı 
hazırlayan sənətkarlar var idi.
18
 
Şəhərin  və  ətraf  kəndlərin  əhalisi,  xüsusilə  qadınlar  xalça,  parça,  kəndir 
toxun masında, habelə mü xtəlif naxışlarda istifadə edilən rəngbərəng yun və ipək saplar 
əyirirdilər. 
XVI-XVIII əsrlə rdə Ba kıda  xalçaç ılıq la bağlı to xuculuq s ənəti inkişaf et mişdi. 
Toxuculuqda  xammal  kimi  şəhərin  həndəvərində  və  ətraf  kəndlərdə  becərilən 
pambıqdan istifadə olunurdu.
19
 XVII əsr sənədlərində da xili və  xa ric i bazar üçün külli 
miqdarda istehsal edilən Bakı qumaşı xatırlanır.
20
 
Ke mpferin  1683-cü  ildə Ba kıdan danışarkən "burada s ənətkarlığ ın, əyirmənin, 
toxuculuğun  az  inkişaf  etdiyini"
21
  qeyd  etməsinə  baxmayaraq,  mənbələ rdə  bu  təsdiq 
olunmur.  Hətta  Ke mp ferin  özü  də  bir  neçə  dəfə  Ba kıdakı  sənətkarlıq 
emalatxanalarından bəhs edir.
22
 
Şəhərdəki  və  onun  ətrafındakı  mühüm  sənətkarlıq  istehsalından  biri  də  metal 
emalı  id i.  Bakıda  silah,  mis  qab,  nal  və  digər  məişət  əşyalan  hazırlan ırdı.  Bu 
mə mu latla rı  ha zırla maq  üçün  s ənətkarlar  Şa ma xı,  ya xud  Bakı  ba zarlarında  rus 
tacirlə rin in  Həştərxandan  buraya  gətirdikləri  mis,  qalay  və  polad  alırd ıla r.
23
  Misi 
Tiflisdən də alırd ıla r. La kin onun keyfıyyəti Həştərxandan gətirilən misdən aşağı idi.
24
 
Bakıda dəmirçilik inkişaf etmişdi. Holland dənizçisi Stryuys öz yol qeydlərində 
silah düzəldən Bakı sənətkarlarından danışır. "...Həmin gün (29 o ktyabr 1671-ci il) mən 
Şamaxıdan çıxanda bu vaxtadək Bakıda qul olan bizim Meynert Meynerst oraya gəldi. 
O, Bakıda, polad ının möhkəmliyi ilə məşhur olan bir yerdə bıçaq və qılınc düzəldən bir 
ustanın dəmirçixanasında işləmişdi..."
25
 
Şarden, de Teveno, Rafael dü Mann və başqa müəlliflər öz alətləri ilə qapı-qapı 
gəzib  xid mət  göstərən  təkbaşına  işləyən sənətkarlardan  bəhs  etmişlə r.  A zərbaycanın 
şəhər  və  kəndlərində  geniş  istifadə  o lunan  mis  qab  qalayçıları  belələrindən  id i.  De 
Tevenonun sözlərinə görə, bu ustalar elə sürətlə işləyird ilər ki, yarım saat ərzində beş, 
yaxud altı qazan qalaylay ırdılar və bu ço x ucuz başa gəlirdi.
26
 
Sənətkar  e malat xana ları  hə m  Ba kı  qalasının   da xilində,  hə m  də  qa la 

---

171 
 
divarlarından  bayırda  yerləşird i.  İçərişəhərin  şimal  divarları  rayonunda  şlak  və  kül, 
yandırılmış g il qalaq ları şəklində izləri qalmış XIV-XVII əsrlər mədəni təbəqəsinə aid 
sənətkarla r məhəlləsi o lmuşdur.
27
 
 
Məişətdə  saxsı  qablar  geniş  yayılmışdı.  A zərbaycan  tətbiqi  sənətində 
XVI-XVIII əsrlər ke ra mikası a z öyrənilmişdir. İçərişəhərin üst təbəqəsinin şirsiz saxsı 
qabları arasında dar və geniş boğazlı tək və qoşa qulplu qırmızı və sarı  rəngli  küpələr 
aşkar  edilmişdir.  Bəzi  qabların   boğazaltı  h issəsində  oyma  naxışlar  vard ır.  Saxsı 
çömləklərə, kasalara, çıraqlara tez-tez  rast gəlinir. Saxs ı qabların ço xu dulus çarxında 
hazırlan mışdır. Şirli saxsı qablar arasında anqob və manqanla, həm mono xro m, həm də 
polixro m naxışlarla bəzədilmiş camlar, kasalar, nəlbəkilər və digər əşyalar vard ır. Bəzi 
qablarda  anqobla  işlən miş  naxışlar  qrafik  təsvirlərlə  u zlaşır.  Üst  təbəqədə  müəyyən 
miqdarda saxsı və şüşə qablar da tapılmışdır.
28
 Kobaltla na xışlan mış bəzi sa xsı kasalar 
və qablar İranın  Ba kı vasitəsilə A zərbaycana Ya xın  Şərq ölkə lərində şöhrət qazanmış 
bahalı  qab-qacaq  və  zərxara  parçalar  id xal  o lunan  Rey,  Kaşan,  Yəzd  kimi 
mə rkə zlərindən  gətirilirdi.  Şirvanşahlar  sarayı  ə ra zisində  XVI-XVIII  əsrlərə   a id 
təbəqələrdə şəffaf şir çəkilmiş nazik qırığı tünd kərpici-qırmızı rəngli çənbərsiz kasa və 
boşqablara  rast  gəlin mişdir.  Həmin   məmu latların   bəzilərində  şirin  altında  sarı  gillə 
olduqca səliqəsiz şəkildə  işlən miş nəbati na xışlar vard ır.
29
  Bakı və Abşeronda şəffaf 
şirin altında açıq-sarı  rənglə vurulmuş ləkələri olan qırığ ı  kərpici-q ırmızı  rəngli nazik 
divarlı  məmu latlara təsadüf edilir.  Belə  məmu latlar naxışsızdır.
30 
Bütövlükdə qırmızı 
rənglə ya xud həndəsi və nəbati naxışla örtü lmüş nazik divarlı şüyrələnmiş nazik d ivarlı 
qablara  da  rast  gəlinir.
31
  1978-ci  ildə  Bakı  yüksəkliy inkinin  şərq  ya macının  ətə klə ri 
yaxınlığında, Bəylər məscidindən 15 m qərbdə yerləşən XIII sahədə aparılan arxeolo ji 
işlər zamanı həm şirli, həm də şirsiz g il qabların q ırıqları aşkar edilmişdir. Adi keramika 
küpə, çö mlək, cam,  kasa, çıraq və s. əşyalardan ibarət  idi.  Onlardan bəzilərinin səthi 
mü xtəlif dalğavari və paralel düz  xətlər, çərtmələr, batıqlar və yapma düyməciklərlə 
bəzədilmişdir.  Şirli  qabların  ə ksəriyyətinin   qırığına   yaşıl  rəngli  şəffaf  şirin  a ltından 
anqobla  mono xro m  naxışlar  vurulmuşdur.  Onların  bəziləri  oy ma  naxışlarla 
bəzədilmişdir. XIV-XVII əsrlərin üst təbəqəsi üçün altdan sarı və kre m rəngli anqobla 
naxışlan mış  mis  rəngli  şir  çəkilmiş  camlar,  kasalar,  boşqablar  da  s əciyyəvidir. 
Tapıntılar arasında nazik divarlı şüş ə məmulatlar var idi.
32
 
İçərişəhərdə tapılmış keramika məmu latı Bakı və Abşeronda istehsal olunurdu. 
Be lə  ki,  e lə  hə min  sahədə  ətrafına  saxsı  qab  qırıqla rı  və  dulusçuluq  istehsalatı  şlakı 
səpələnmiş, uçulub-dağılmış dulus kürəsinin  qalıqla rı aşkar edilmişdir. Sonra kı illə rdə 
İçərişəhər ərazisinin  mü xtəlif yerlərində külli miqdarda deformasiyaya uğramış və zay 
kera mika  mə mu latla rı,  üçbucaqlı  a ltlıqlar,  silindr  ş əkilli  g il  qə lib lər,  dulusçuluq 
istehsalının qalığı o lan şlak topaları və sızmış şir izləri aşkar edilmişdir ki, bütün bunlar 
tapılmış keramika  məmu latlarının, şəksiz, yerli istehsal məhsulu olduğuna sübutdur.
33
 
1957-c i  ildə şəhərin şimal-qərb hissəsində, qala divarlarının ya xın lığ ında tikinti işlə ri 
aparılarkən  qırmızı  gildən  düzəldilib  şir  çəkilmiş  xeyli  miqdarda  çıraq  tapılmışdır. 
Gö rünür,  bu  ərazidə  sənətkar  dükanları  olmuşdur.  1985-ci  ilin  payızında  indiki 
İstiqlalyiyyət  küçəsindən  rabitə  xətti  çəkilərkən  İçərişəhərin  şimal-qərb ində,  qala 

---