98
İlkin məxəzlərdən göründüyü kimi, Elxanilər hakimiyyətə gəldikdən sonra
torpaqların, mədən və karxanaların böyük bir h issəsini əvvəlki sahiblərinin əllərindən
alaraq, onlan "incu" və "divan"ın mülkiyyətinə qatmışdılar. Ehtima l ki, eyni aqibət neft
quyuları sahiblərin in də başına gəlmişdi. Elxanilər əvvəllər yerli hakimlərə məxsus neft
quyularının böyük b ir hissəsini ələ keçirib, onları müqatiəyə (icarəyə) vermişdilər ki, bu
da icarədarla rın hə m mədənlə ri, hə m də quyularda işləməyə təhkim olun muş yerli
kəndliləri vəhşicəsinə istisma r et məsinə səbəb olurdu.
Bu, neft mədənlə rində işləyən əhalinin ta ma milə d ilənç i kö künə düşməsinə və
ümu miyyətlə, məhsuldar qüvvələrin tənəzzü lə uğramasına, nəticədə isə neft hasilatın ın
azalmasına gətirib çıxard ı. Qeyd etmək vacibdir ki, Bakı şəhərinin iqtisadiyyatının
inkişafı və yüksəlişi neft yataqlarının istismarı ilə bağlı olmuşdur və orta əsr Bakısın ın
inkişafının başlıca iqtisadi amili neft hasilatı idi. Şəhərin inkişafının spesifik cəhəti
bundan ibarətdir.
Kitabədə adı çəkilən son vegi termin i "ürf" ş əriətdə nəzərdə tutulmayan vergilər
kimi başa düşülməlid ir.
66
XI-XV əsrlə rdə Ba kın ın şəhər əhalisindən yuxarıda gətirilən kitabədə
göstərilənlərdən başqa vergi və töycülərin toplanmasına dair məlu matımız yo xdur.
Ehtimal ki, şəhər əhalisi, əsasən tacirlər və sənətkarlar, A zərbaycanın başqa şəhərləri
üçün səciyyəvi olan digər vergilər də verird ilər. Dövlət və mülkədarlar tərəfindən
əhalinin üzərinə qoyulan ən soyğunçu vergilərdən b iri kəndli və şəhərlilərdən alınan
"əvariz" idi. Müharibə, sarayda ailəv i şənliklərin keçirilməsi ilə əlaqədar təc ili xə rclə ri
ödəmək üçün, adətən, nağd pul şəklində toplanan əvariz monqol istilasından xeyli əvvəl
də mövcud olmuşdur.
67
Monqollar dövründə şəhərlərdə ən ço x yayılmış vergi baza rda
istər topdansatış, istərsə də pərakəndə satış ticarəti ma lla rından a lınan ta mğa idi.
68
Əha li
üçün çox ağır olan bu vergi şəhərlərdə ticarətin inkişafını ləngid irdi.
Şəhərlərdə bac deyilən yol gö mrü k xərci də toplanılırdı.
69
Gö mrü k toplan ması
vergi yığanların hədə-qorxu ilə artıq pul qoparmaları ilə müşayiət olunurdu.
Mənbələrdə həmin vergin in Ba kıda toplanmasına dair mə lu mat var.
70
Bundan əlavə şəhərlə rdə biyar adı ilə tanınan mükə lləfıyyət də mövcud id i. Bu
mü kəlləfiyyətə görə rəiyyət dövlətin, feodal xeyrinə arx və kəhriz qazılmasında, onların
təmizlən məsində, qa la divarlarının, sarayların və s. t ikilməsində məcburi surətdə
işləməli idi. Monqol istilasından xeyli əvvəl mövcud olan biyar son dərəcə ağır
mü kəlləfiyyət id i.
71
Yəqin ki, biyar XI-XV əsrlə rdə mürə kkəb kəhriz siste min in
yarandığı və bir sıra iri qala tikililərinin inşa edild iyi Bakıda da mövcud olmuşdur.
Şəhərin ən aşağı sosial pilləsində əmək vasitələrinə və xammala malik olmayan
yoxsul sənətkarla r, günə muzd fəhlə lər, qula mla r, qullar, "runud və övbaş" adlandırılan
sinfi simasın ı itirmiş ünsürlər və i.a. dayanırdı.
XI-XV əsrlərdə şəhərlərin sosial strukturunda müharibədə ələ keç irilən
əsirlərdən ibarət qullar da müəyyən yer tuturdu. XIII əsrin 20-ci illərində yazmış
anonim müəllif Şirvanın malların ı sadalayarkən ilk növbədə "cariyə qızların, türk
qullarının" adını çəkir.
72
1281-c i ildə Arrana və Şirvana səyahətə çıxmış və Ba kıda
ölmüş şair Nizari "Arran vadilərinin" türklərlə dolu olduğunu göstərir.
73
Qulları
99
torpaqlara təhkim edirdilər. Qul ə məyindən kənd təsərrüfatında və şəhər məişətində ən
ucuz işçi qüvvəsi kimi istifadə olu-nurdu. Qu l bol o lduğundan Dərbəndin məşhur qul
bazarında onlar çox ucu z satılırdı.
74
Məlumdur ki, XII əsrdə Dərbənd hakiminin xoşuna
gəlmiş şerinə görə Niza mi Gəncəviyə hədiyyə göndərdiyi gənc qıpçaq kənizi Afaq
şairin arvadı olmuşdu. Qul türk q ızları gözəllikləri ilə şöhrət qazanmışdılar:
O (Şirin), mənim qıpçaq gözəlim kimi iti yerişli idi,
O, sanki mənim Afaq ımın özü idi...
Ucaboylu, gözəl, ağıllı idi,
Onu mənə Də rbənd hakimi göndərmişdi.
75
Niza mi Gəncəvi Afaq ın gözə lliyin i və ağlını belə vəsf edirdi.
Qullar şəhərlərin və kənd yerlərinin ən məzlu m əhali zü mrəsi idi. Feodaldan asılı
kəndlilərlə yanaşı, qullar da şiddətli istismara məru z qalırd ıla r. Şirvanın ş əhər əhalisin in
sosial tərkib inin ən aşağı pilləsində duran bu təbəqə, şəhərlərdə baş verən sinfi
hərəkatlarda və üsyanlarda, Beyləqanda olduğu kimi, fəal iştirak ed ird ilə r.
Gətirilən materia lla r Şirvanın və Ba kın ın in kişaf et miş feodal cə miyyətinin
mürəkkəb iyerarxiyaya malik o lduğunu göstərir və onun şəhər əhalisinin, quruluş və
idarəsinin sosial strukturunu açıqlayır.
4. XI-XVI ƏSRLƏRDƏ ġƏHƏR MƏDƏNĠYYƏTĠ. MEMARLIQ,
ELM, ƏDƏBĠYYAT VƏ ĠNCƏSƏNƏT
a) Bakı Ģəhərinin xarici görünüĢü
Bakın ın xarici görünüşünü ilk dəfə əslən bakılı o lan Əbdürrəşid Bakuvi təsvir
etmişdir. O, 1403-cü ildə yazmışdır: "Bakuyə: u zunluq dairəsi - 84°30', en dairəsi -
39°30'; Xəzər dənizi sahilində, Dərbənd vilayətlərindən birində, Şirvan yaxınlığında
daşdan tikilmiş şəhərdir. Onun divarların ı b ir ço x bürcləri basıb, məscidə yaxın laşan
dəniz suları yuyur. Ora qayalıq yerdir və evlərin ço xu qayaların üstündə tikilmişdir.
Oranın havası təmizdir, qayalarda qazılmış quyulardan çıxan suyu, şirin bulaqları
olduqca xoşdur. Taxıl məhsulu azdır və onun böyük hissəsini buraya Şirvandan və
Muğandan gətirirlər. Burada əncir, nar, üzü m ço xdur. Bağ lar uzaqdır və şəhərlilərin
çoxu hər il yay vaxtı oraya gedərək b ir qədər yaşayıb geri qayıdırlar.
Şəhərin son dərəcə bərkid ilmiş ikiqat möhkəm daş qalası var. On lardan biri,
böyüyü dənizə yaxındır, dalğalar onu döyəcləyir. Bu, tatarların (monqolların- S.A.)
Dostları ilə paylaş: |