95
əxilərin ö z iqamətgahları o lduğunu xəbər verir: "On lar bütün türkmən, Ru m
vilayətlərində, hər yaşayış yerində, hər şəhərdə və kənddə vardır".
48
Sənətkarlarla bağlı
olan ə xilə r müstəbidlərin qətlinə ica zə verirdilər. "Dünyada onlardan çox qərib lərin
qayğısına qalan, acları doydurmağa, möhtacların ehtiyacını ödəməyə səy göstərən,
voyevodanı, yaxud onlara bədxah n iyyətlərlə
yaxınlaşanları qətlə yetirməyə ha zır olan ada mlar tapmaq çətind ir. On lar ö z ada mlarını
və başqa peşədən olan gəncləri, subayları, kimsəsizləri toplayan adama ə xi deyirlər.
Adamla r ö zlə ri də gəlirlər ki, bu, fütuvva adlanır".
İbn Bəttutənin təsvir etdiyi "iqamətgah" sənətkarlarla, zəh mət adamları ilə sıx
bağlı təşkilat id i.
49
Bu xa rakteristika Bakı və Abşerondakı ə xi təşkilat larına da şa mil
edilə bilə r. Bunu Ba kın ın cənub qala qapısındakı B.Dorn tərəfindən oxun muş kitabə də
göstərir. H.786-cı ilin rəcəb ayında (avqust, 1384-cü il) yazılmış həmin kitabədə binanı
tikmiş Əxi ibn Ramazan əş-Şirvanin in adı çəkilir.
50
Əxi rütbəsi həmin şə xsin Ba kıda kı
əxilər təşkilatına mənsubiyyətini bildirir. Ehtimal ki, kitabədə bəhs edilən b ina əxi
təşkilatı ü zvlə rin in toplaşdığı iqamətgah olmuşdur. Ba kı və Kü rdə xanıdakı ə xi
təşkilatla rı, görünür, ibn Bəttutənin təsvir etdiy i təşkilat ların eyni olmuşdur. Göründüyü
kimi, ə xi təşkilatının ü zvlə ri şəhərin sosial həyatında mühüm rol oynayan ş əhər
sənətkarla rı id i. Mənbələ rin verd iyi mə lu mata görə XI-XII əsrlə rdə sənətkarlar və
şəhərin yoxsul əhalisi gah şirvanşahın, gah da səlcuqların təyin etdikləri hakimlərin
əleyhinə üsyanlar qaldırmışlar.
51
İçərişəhər ərazisindəki bəzi məscid və karvansaraların adlarının qalması şəhərin
həmin dövrdə sənətkarların, tacirlə rin və əhalinin d igər təbəqələrin in yaşadığı bir sıra
məhə llə lərə bölündüyünü ehtima l et məyə imkan verir. Məlu mdur ki, məscidlə r, adətən,
sənətkar və ticarət məhə llə lərində tikilir və həmin məhə llə lərin adla rı ilə adlandırıla rdı.
Məsələn, Lə zgi məscid i görünür soyuq silah və dəmir əşyalar istehsalı ilə şöhrət
qazanmış lə zg i sənətkarları məhəlləsinin məscidi olmuşdur; Gilə k məscid i ipək t icarəti
ilə məşğul o lan g ilan lıların, Bə zzaz məscid i isə parça alverç ilərinin məhəllə məscidi idi.
Şəhər məhəllələrinin ad ları da bir ço x hallarda orada yaşayan əhalinin tərkib indən asılı
olurdu, məsələn, hə kka rla r məhəlləsi və s. Qalada, ehtima l ki, başqa Şərq ölkələ rindən
gəlmiş tacirlə rin - ç inlilərin, hindlilərin, bu xa ralıların və s. - məhəllələ ri də olmuşdur.
Mənbələr olmad ığından hə min dövrdə şəhərin da xili idarəet məsinə dair
mə lu mat ə ldə ed ilə bilmə mişdir. Ya lnız yu xarıda göstərilən məlu mat lara əsasən ehtimal
etmə k ola r ki, şəhər şirvanşahın təyin etdiyi hakimlər və və zirlər tərə findən idarə
olunmuşdur. Baş maliyyə idarəsi, Azərbaycanın digər şəhərlərində olduğu kimi,
Olcaytunun kitabəsində adı çə kilən Divan olmuşdur. Hüququ norma ları ş əriətə
əsaslanan qanunvericilik və məhkəmə orqanlarına ruhanilər başçılıq ed irdilər. Şəhərdə
feodallardan, ruhanilərdən, tacirlərdən və sənətkarlardan başqa yoxsul təbəqələr də
yaşayırdı ki, onların arasında dərvişlər də var idi. Abşeron kəndlərinin əhalisinə
gəldikdə isə, onların ə ksəriyyəti kənd təsərrüfatında çalışan və şəhərdə yaşayan
İbn Bəttutə Kiçik Asiya vilayətlərini Rum vilayətləri adlandırır
F ü t u
v v a - cəngavərlik