0f11aztitul(1-7)

100 
 
 
 
Məcburi elektromaqnit rəqsləri  
Öyrəndiniz  ki,  real  rəqs  konturunda  elektromaqnit  rəqsləri  həmişə  sönəndir. 
Rəqslərin  sönməzliyini  təmin  etmək  üçün  rəqs  konturuna  periodik  olaraq  enerji 
verilməlidir. Bu məqsədlə rəqs konturuna ardıcıl olaraq EHQ-si harmonik qanunla, 
məsələn, 
??????
?????? ??????????????????????????????                                         1  
qanunu ilə dəyişən cərəyan mənbəyi qoşmaq lazımdır 
(b)
. Elektrik sxemlərində dəyişən 
cərəyan mənbəyi 
"
~
"
 
simvolu ilə işarə edilir. (1) ifadəsində 
??????
 EHQ-nin maksimal 
(və ya amplitud) qiyməti, 
??????  EHQ-nin dəyişdiyi dairəvi tezlikdir. EHQ-si dəyişən cə-
rəyan mənbəyinin təsiri  ilə LC-konturunda məcburi elektromaqnit rəqsləri yaranır. 
 Məcburi elektromaqnit rəqsləri – xarici cərəyan mənbəyinin EHQ-sinin dəyiş-
məsi ilə konturda elektrik yükünün, cərəyan  şiddətinin və  gərginliyin 
?????? dairəvi 
tezliyinə bərabər tezliklə dəyişməsidir.  
Məcburi elektromaqnit rəqslərinə ardıcıl birləşdirilmiş rezistor, kondensator və 
sarğacdan ibarət konturdan keçən dəyişən cərəyan kimi baxıla bilər.  
 Dəyişən cərəyan – istiqaməti və cərəyan şiddəti zamana görə periodik dəyişən 
cərəyandır.  
Dəyişən  cərəyan  fabrik  və  zavodlarda  elektrik  mühərriklərini  hərəkətə  gətirir, 
məişətimizdəki işıqlandırma sistemlərini, elektrik cihazlarını və s.-ni işə salır. 
Dəyişən cərəyanın alınması. Dəyişən cərəyanı hasil edən qurğu dəyişən cərəyan 
generatoru və ya induksiya generatoru adlanır. Generatorun iş prinsipi elektromaq-
nit induksiyası qanununa əsaslanır. Belə generatorun ən sadə modeli bircins maqnit 
sahəsində fırlanan keçirici konturdur 
(c)
.  
 
Təchizat: lampa ilə təchiz edilmiş generator mo-
deli. 
İşin gedişi: generatorun valını bərabər sürətlə fır-
ladın  və  eyni  zamanda  lampanın  işıqlanmasına 
diqqət yetirin 
(a)
. 
Nəticənin müzakirəsi:   
 
 Generatorun valının bərabər sürətlə fırla-
dılmasına baxmayaraq lampanın işıqlanmasında 
qeyri-adi nə müşahidə olundu?  
 Təcrübədən nə kimi fərziyyə irəli sürmək olar?
(a)
ARAŞDIRMA 
 
1
 
Lampanın işıqlanmasında qeyri-adi nə müşahidə olundu? 
(a) 
N 
S 
(b) 
(c) 
C
L
Dəyişən 
cərəyan 
 
  LAYİHƏ

---

101 
 
Keçirici kontur induksiyası 
??????⃗ olan bircins maqnit sahəsində  dairəvi tezliyi ilə 
fırlandıqda konturu kəsən maqnit seli harmonik qanunla dəyişir: 
Ф
BS cos ????????????
Ф ??????????????????????????????.                       2  
Elektromaqnit  induksiya  qanununa  görə  konturda  periodik  qanunla  dəyişən  EHQ 
əmələ gəlir: 
??????
∆Ф
∆??????
Ф′ ??????
Ф ??????????????????????????????

Ф ????????????????????????????????????
?????? ??????????????????????????????.   
Bunun nəticəsində konturun qütblərində sinus qanunu ilə dəyişən gərginlik yaranır: 
??????
?????? sin ????????????.                                              3  
Əgər generator modelindəki konturun qütblərinə elektrik işlədici, məsələn, elektrik 
lampası qoşularsa, ondan harmonik qanunla dəyişən induksiya cərəyanı keçər – lam-
pa periodik olaraq gah parlaq işıqlanar, gah da sönər 
(d)
: 
??????
?????? sin ????????????
?????? .                                    4  
 
 
(2), (3) və (4) ifadələrində 
Ф, ??????  və  ??????  uyğun olaraq maqnit selinin, gərginliyin 
və cərəyan şiddətinin ani qiyməti, 
Ф , ??????  ??????ə ??????
 uyğun kəmiyyətlərin maksimal 
(amplitud) qiymətləri, 
??????
 gərginliklə çərəyan şiddəti arasında faza fərqidir. 
Dəyişən cərəyan generatoru iki hissədən ibarətdir: stator adlanan tərpənməz hissə 
və rotor adlanan tərpənən hissə. Stator keçirici dolaqlardan ibarət sarğacdan, rotor 
isə stator içərisində fırlana bilən sabit maqnitdən ibarət olur. İstilik elektrik stansiya-
larında iki maqnit qütblü rotordan ibarət generatordan istifadə olunur 
(e)
.  
 
(d)
 
??????
2
??????⃗
 
??????⃗
??????⃗
??????⃗
??????⃗
 
??????
 
??????
 
??????
??????
??????
??????
??????
??????
??????
 
??????
 
O
 

– 
??????
?????? 
??????
4
3??????
4
??????
 
??????
??????
??????
??????
 
Rotor – generatorun fırla-
nan hissəsi olub sabit 
maqnitdən və ya elektro-
maqnitdən ibarətdir. 
(e) 
Stator – generatorun 
tərpənməz hissəsi olub 
keçirici dolaqlardan 
ibarətdir. 
  LAYİHƏ

---

102 
 
Belə rotor 
3000 
ö
ə
50
ö
 etməklə maqnit qütblərini saniyədə 50 dəfə də-
yişir. Nəticədə generatorda 50 Hs tezliki dəyişən cərəyan alınır. Lakin su-elektrik 
stansiyasında  (SES-də)  istifadə  olunan  hidrogeneratorların  rotorunu  elə  də  böyük 
sürətlə fırlatmaq mümkün deyildir. Odur ki hidrogeneratorlar ikiqütblü deyil, çox 
qütblü  rotorla  təchiz  edilir.  Nəticədə  kiçik  sürətlə  fırlanan  çoxqütblü  rotoru  olan 
generatorda yüksək tezliklə dəyişən elektrik cərəyanı almaq mümkündür 
(f)
.  
 
 
Dəyişən cərəyanı xarakterizə edən digər kəmiyyətlər 
Naqildən cərəyan keçdikdə elektrik enerjisinin daxili enerjiyə çevrilməsi prosesi 
baş  verir,  nəticədə  naqil  qızır.  Dəyişən  cərəyan  dövrəsində  ani  gücün  periodik 
dəyişməsinə baxmayaraq orta güc istənilən periodda sabit qalır:  
??????
?????? ∙ ??????
2
∙ cos ?????? .                                                 5  
Burada 
cos ??????
 güc əmsalı olub dövrədə elektrik enerjisinin hansı hissəsinin dön-
məz olaraq daxili və ya mexaniki enerjiyə çevrildiyini göstərir. (5) ifadəsini belə də 
yazmaq olar: 
??????
??????
√2
∙
??????
√2
∙ cos ??????
???????????? cos ?????? .                        6  
(6) ifadəsindəki 
√
 və 
√
 nisbətləri uyğun olaraq dəyişən cərəyan şiddətinin və gər-
ginliyin təsiredici qiymətləri adlanır: 
??????
√
   və  
??????
√
.                                                    7  

  Cərəyan şiddətinin təsiredici qiyməti –  naqildə eyni zaman müddətində  dəyişən 
cərəyanın ayırdığı qədər istilik miqdarı ayıran sabit cərəyan şiddətinə bərabərdir.  

  Dəyişən cərəyan dövrələrində istifadə olunan ampermetr və voltmetr cərəyan 
şiddəti və gərginliyin təsiredici qiymətlərini ölçür.  
 
 
SES hidrogeneratorları (fraqment) 
Hidrogeneratorun sxemi 
N
N
N
N 
S 
S 
S 
S 
(f)
 
  LAYİHƏ

---