0f11aztitul(1-7)

167 
 
4.6. ATOM NÜVƏSİ. ATOM NÜVƏSİNİN QURULUŞU 
 
1932-ci ildə rus alimi Dmitri İvanenko və alman alimi Verner 
Heyzenberq  nüvənin  proton-neytron  modelini  təklif  etdilər. 
Bu modelə görə: 
 Atomun nüvəsi – proton və neytronlardan ibarət dayanıqlı əlaqəli sistemdir. 
Proton (yun. “protos” – ilkin) 
?????? hərfi ilə işarə edilir, müsbət elektrik yükünə malik olub 
modulu elektronun yükünün moduluna bərabərdir. Protonun kütləsi 
 
m = 1,6726 ∙ 10
kq olub elektronun kütləsindən 1836 dəfə böyükdür.  
Neytron (elektrik cəhətdən neytral mənasını daşıyır) 
?????? hərfi ilə işarə olunur, kütləsi təq-
ribən protonun kütləsinə bərabərdir: 
m =  1,6749 • 10
kq. 
Nüvədəki  proton  və  neytronlar  birlikdə  nuklonlar  (lat.  “nuklus”–  nüvəyə  məxsus 
hissəciklər) adlanır. 
Nüvənin dayanıqlığı nuklonlar arasında qeyri-elektrik təbiətli güclü nüvə qüvvələrinin 
mövcud olması ilə izah edilir. 
 Nüvə qüvvələri – zərrəcikləri (proton və neytronları) nüvədə saxlayan qüvvələrə deyilir. 
Nüvə qüvvələri yaxınatəsir xarakterlidir. Belə ki, nüvə qüvvələrinin təsir radiusu nüvənin 
ölçüsü qədərdir: 
≈ 10
m. Nüvə qüvvələri bu məsafədə qiymətcə eyni işarəli yükə malik 
protonlar arasındakı itələmə xarakterli Kulon qüvvələrindən onlarca dəfə böyükdür. 
 Nüvənin kütlə ədədi – nüvədəki nuklonların ümumi sayına bərabərdir. O, A hərfi ilə 
işarə edilir: 
Kütlə ədədi (A) = protonların sayı (Z) + neytronların sayı (N): A = Z + N. 
Bu  ifadədən  ixtiyari  elementin  nüvəsindəki  neytronların  sayı  asanlıqla  müəyyən  edilə 
bilər: N = A – Z. 
Kütlə ədədi kimyəvi elementin yuxarı indeksində yazılır. 
 Nüvənin yük ədədi – nüvədə olan protonların sayıdır. O, Z  hərfi ilə işarə edilir və ele-
mentin aşağı indeksində yazılır. 
Beləliklə, ixtiyari kimyəvi element 
X
A
Z
 şəklində ifadə edilə bilər. Burada X – kimyəvi 
elementin simvoludur. Məsələn, oksigen nüvəsi üçün kütlə ədədi A = 16, yük ədədi isə   
Z = 8 olduğuna görə belə yazılır: 
.
16
8
O  
 

 
Rezerford atomun planetar modelini kəşf etdikdən, Bor isə onun 
kvant  nəzəriyyəsini  verdikdən  sonra  qarşıya  belə  bir  sual  çıxdı: 
görəsən, atom nüvəsi bölünməz zərrəcikdir? Ola bilərmi ki, atom 
nüvəsi də hansısa zərrəciklərdən təşkil olunsun? 
Rezerford eksperimental araşdırmalarını atom nüvəsi üzərinə yö-
nəldir. O artıq sizə məlum olan metodu – obyektin 
??????-zərrəciklərlə 
bombardman  edilməsi  metodunu  tətbiq  edir.  Rezerford  azot 
atomlarını 
??????-zərrəciklərlə  bombardman  etdikdə  ondan  hidrogen 
nüvəsinə  bənzəyən  (eyni  yükə  və  kütləyə  malik)  zərrəciklər 
sıçradığını aşkar etdi.  
Bu  metod  1919-cu  ildə  Rezerforda  daha  bir  kəşfə  –  nüvənin  də 
tərkibcə  zərrəciklərdən  ibarət  olduğunu  təsdiqləyən  kəşfə  imza 
atmağa imkan verdi
.
 Rezerford 
nüvənin hansı 
zərrəciyini kəşf 
etdi?
  
 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika –6, 8 və 9
  LAYİHƏ

---

168 
 
 
 
Atom nüvəsinin quruluşu. Atom nüvəsi nuklonlar adlanan iki növ zərrəciklərdən 
– müsbət yüklü protonlardan və elektrik cəhətdən neytral olan neytronlardan təşkil 
olunmuşdur 
(a)
.  
 
 
Adətən, hidrogen atomunun nüvəsi proton adlanır. O, 
?????? və yaxud  ?????? simvolu 
ilə işarə edilir. Protonun xarakteristikaları belədir: 
?????? = 1,6726 ∙ 10
????????????;  
?????? = 1,6 ∙ 10
???????????? = ??????; 
nüvədən kənar sərbəst yaşama dövrü
 
?????? > 10  ????????????dir.
 
 
Neytron 
?????? simvolu ilə işarə olunur və məlum xarakteristikaları belədir: 
?????? =  1,6749 • 10
????????????; ?????? = 0; nüvədən kənar sərbəst yaşama dövrü ?????? ≈ 886 ??????????????????-dir.  
 
Proton elementar zərrəcik modelinə görə iki u və bir d kvar-
kından  ibarətdir 
(b)
.  Kvarklar  kəsrli  elektrik  yükünə  malik 
zərrəciklərdir: 
u = +
2
3
e;  d = −
1
3
e. 
Beləliklə, protonun yükü:  
p = u + u + d = e, yaxud: 
p(uud) → +
2
3
e +
2
3
e −
1
3
e = e. 
Neytronun daxili quruluşu isə bir u və iki d kvarkından ibarət-
dir 
(c)
. Ona görə də neytron elektrik cəhətdən neytraldır (yükü 
sıfıra bərabərdir):  
n = u + d + d = 0, yaxud: 
n(udd) → +
2
3
e −
1
3
e −
1
3
e = 0. 
 
Atom  nüvəsi  hansı  zərrəciklərdən  təşkil 
olunmuşdur? 
Məsələ 1. 
Şəkildə üç izotopun nüvə modelinin 
sxemi təsvir edilmişdir. Sxemləri iş 
vərəqinə  köçürün  və  nöqtələrin 
yerinə uyğun izotopda proton, ney-
tron  və  elektronların  sayını  qeyd 
edin.  Onun  kütlə  və  yük  ədədini 
təyin  edin,  Mendeleyev  cədvəlin-
dən  istifadə  edərək  izotopun  sim-
volunu yazın.
?????? – . .. 
?????? – . .. 
?????? – . .. 
?????? – . .. 
?????? – …  
?????? – . .. 
?????? – . .. 
?????? – . .. 
?????? – . .. 
?????? – …  
?????? – . .. 
?????? – . .. 
?????? – . .. 
?????? – . .. 
?????? – …   
ARAŞDIRMA 
 
1
 
(a)
 
Atom
Nüvə 
Elektron
Proton
Neytron 
(b) 
(c) 
  LAYİHƏ

---