0f11aztitul(1-7)

161 
 
əsas halıdır və bu  halda o,  enerji  şüalandırmır.  Atomun 
?????? > 1 olan bütün halları 
onun həyəcanlanmış halıdır. Atom həyəcanlanmış halda çox qala bilmir, şüalanma 
yolu ilə yenə minimum enerji halına qayıdır.  
Beləliklə, (3) düsturuna əsasən, hidrogen atomunun birinci kvant halında enerjisi 
?????? = −?????? , ikincidə  ?????? = − , üçüncüdə  ?????? = −  və s. olur. Bu o deməkdir ki, 
hidrogen atomu minimum enerji səviyyəsindən ikinci enerji səviyyəsinə keçdikdə 
enerjisi 4 dəfə, üçüncüyə keçdikdə 9 dəfə və s. artır.  
Atomun  enerji  səviyyələri  üfüqi  xətlərlə  təsvir  edilir.  Atomun  bir  stasionar 
halından  digərinə  keçidi  şaquli  oxlarla  təsvir  edilir:  oxun  aşağı  olması  bir  kvant 
şüalanmasına, oxun yuxarı olması isə bir kvant udulmasına uyğundur 
(e)
. 
 
 
 
Atomun enerji səviyyələri diaqramından görünür ki, onun 
 ?????? = ∞ kvant halında 
enerjisi 
?????? = 0 olur. Bu o deməkdir ki, nüvə ilə rabitəni tərk edən elektron sərbəst 
halda sükunətdədir. Ona görə də nüvə ilə rabitədə olan elektronların enerji səviy-
yələri enerjinin sıfırdan kiçik, mənfi qiymətlərinə uyğun olmalıdır. Elektron nüvəyə 
cəzb olunduğuna görə onu atomdan qoparmaq üçün sıfırdan böyük, müsbət iş görül-
məlidir.  
Borun III postulatına görə hidrogen atomunun şüalanmasının mümkün olan tez-
likləri 

= ??????
1
??????
−
1
??????
                           (4) 
(e)
 
Əsas  hal 
n=

 
n=5 
n=4 
n=3 
 
 
n=2
n=1
Şüau
dma
 
Şüa
lanm
a 
H
əy
əca
nlanm
ış
 ha
l 
E
n
>0
E
n 
, eV
 
–3,40 
–1,51 
–0,84 
–0,54 
–13,6 
  0 
  LAYİHƏ

---

162 
 
düsturu ilə təyin edilir. Burada 
?????? ≈ 3,3 ∙ 10 ??????????????????  Ridberq sabitidir. Təcrübələr-
dən müəyyən edilmişdir ki, hidrogen atomunda elektronun yüksək enerji səviyyə-
lərindən ikinci enerji səviyyəsinə keçidində görünən işıq diapazonuna düşən foton 
şüalanması baş verir.  
   
 
Atomun enerjisi necə dəyişər? 
Məsələ. 
Hidrogen atomunda elektron dördüncü enerji səviyyəsindən (n = 4) ikinci səviy-
yəyə (m=2) keçdi. Bu zaman atomun enerjisi necə dəyişər? 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Atomun yuxarı enerji səviyyəsindən aşağı enerji səviyyəsinə keçməsi nə deməkdir? 
 Elektron şərtdə verilən keçidi etdikdə atomun enerji dəyişməsi nəyə bərabər olar? 

  HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN: 
  Hidrogen  atomunun  enerji  səviyyələri  diaqramında  (bax: 
e
)  görünən  işıq  şüalanması 
hansı oxlarla təsvir edilmişdir? 

  ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif  orta  yaxşı 
1 
Atomun Bor modeli ilə klassik fizika qanunları arasın-
dakı uyğunsuzluq nədən ibarətdir? 
 
 
 
2 
Atomun quruluşunun Bor nəzəriyyəsində prinsipial ye-
nilik nədir? 
 
 
 
3 
Atomun hansı halı əsas, hansı halı isə həyəcanlanmış ad-
lanır? 
 
 
 
4 
Atomun enerji səviyyələri diaqramına (bax: 
e
) görə təyin 
edin:  
a) hansı keçidin ən böyük tezlikli fotonun şüalanmasına 
uyğun olduğunu;  
b) hansı keçidin ən böyük dalğa uzunluğuna malik foto-
nun udulmasına uyğun olduğunu;  
c) hansı keçidin maksimal enerjili fotonların udulmasına 
uyğun olduğunu. 
 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?  
İş vərəqində qeyd edin:  
1. “Bor postulatları”nı və onların izahını. 
2. Atomun enerji səviyyələri diaqramının izahını. 
 
 
 
 
 
 
ARAŞDIRMA 
2 
TƏTBİQETMƏ 
  LAYİHƏ

---

163 
 
 
4.5. ŞÜALANMANIN NÖVLƏRİ VƏ ONLARIN TƏTBİQLƏRİ 
(Təqdimat dərs) 
 
Təqdimat üzərində işləyərkən aşağıda təqdim olunan qısa nəzəri materialdan və 
elektron ünvanlarından istifadə edə bilərsiniz. 
 
• 1. Qısa nəzəri material.  
1.1. Lüminessent şüalanma. Lüminessensiya (lat.: lümen – işıq + escent 
– zəif təsir) – müəyyən maddələrin enerji udması nəticəsində onu təşkil 
edən atomların həyəcanlanaraq nisbətən soyuq şüalanmasıdır. O, közər-
miş  cismlərin,  məsələn,  yanan  ağac  və  kömürün,  elektrik  cərəyanının 
təsiri  ilə  əriyən  metalın  və  közərən  telin  şüalanmasından  fərqlənir. 
Lüminessensiya  şüalanması  müşahidə  olunur:  lüminessens  və  neon 
lampalarında, televizor, radar və flüoroskop ekranlarında; üzvi maddə-
lərdə – işıldaböcəklərdəki lüminol və ya lüseferində; xarici reklamlarda 
istifadə olunan bəzi piqmentlərdə; qütb parıltısında və s. Bütün bu hadi-
sələrdə işıq şüalanması, demək olar, otaq temperaturundan aşağı tem-
peraturlarda baş verir.  
Lüminessent  materialların  praktik  əhəmiyyəti  enerjini  görünməz 
formadan görünən şüalanmaya çevirməkdir. Praktikada fotolümines-
sensiya, elektrik lüminessensiyası, kimyəvi lüminessensiya, katod lümi-
nessensiyası və s. şüalanma geniş tətbiq olunur.  
1.2. Lazer şüalanması. Ötən əsrin böyük praktik əhəmiyyət kəsb edən 
ən  mühüm  kəşflərindən  biri  optik  kvant  generatorunun  –  lazerin 
yaradılmasıdır. 
Lazer – istilik, kimyəvi, elektrik enerjisini elektromaqnit sahəsinin ener-
jisinə – lazer şüasına çevirən qurğudur. Lazerin iş prinsipinin fiziki me-
xanizmi məcburi şüalanmaya əsaslanır. 
 Lazer ingiliscə səslənən “Light Amplification by Stimulated Emission of 
Radiation” sözlərinin baş hərfləri olub “Məcburi şüalanma ilə işığın güc-
ləndirilməsi” deməkdir.  
Məcburi şüalanma  – atomun yuxarı enerji səviyyəsindən aşağı enerji 
səviyyəsinə  özbaşına  (spontan)  deyil,  xarici  təsir  altında  keçməsi 
nəticəsində baş verən şüalanmadır.  
 
Fərz  edək  ki,  atom  iki  enerji  səviyyəsində  ola  bilər  –  enerjisi 
??????   olan  əsas  və 
enerjisi 
??????  olan həyəcanlanmış. Bu səviyyələr arasında üç tip optik keçid mümkün-
dür: işığın udulması, spontan şüalanması və məcburi şüalanması (
cədvəl 4.2
). 
Cədvəldən görünür ki, atom 
??????  enerji səviyyəsində həyəcanlanmış halda olduqda 
o, enerjisi 
ℎ

= ?????? − ??????  olan bir foton şüalandırmaqla əsas səviyyəyə keçə bilər. Bu 
zaman atomun üzərinə düşən elektromaqnit dalğasının tezliyi, fazası və yayılma isti-
  LAYİHƏ

---