0f11aztitul(1-7)

103 
 
 
Qapalı konturda dəyişən cərəya-
nın alınmasını izah edin. 
Məsələ. 
Bircins maqnit sahəsində 
fırlanan konturda dəyişən 
induksiya cərəyanının 
alınmasını mövzuda 
verilən sxemə əsasən izah 
edin (bax: sxem 
d
).
 
 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Bircins maqnit sahəsində fırlanan konturun hansı 
halında onda yaranan induksiya cərəyanı maksimal 
qiymətə malik olar? Niyə? 
 Kontur 2 və 4 vəziyyətində olduqda onun C və D 
tərəfindən  keçən  induksiya  cərəyanının  istiqaməti 
haqqında nə deyə bilərsiniz? 
 
 
 Şəkildə sabit cərəyan generatorunun sadələşdirilmiş sxemi təsvir 
edilmişdir 
(g)
.  Onu  dəyişən  cərəyan  generatorunun  sadələş-
dirilmiş sxemi (bax:
 c 
və ya 
d
) ilə müqayisə edin. 
 Bu generatorların quruluşları arasında fərq nədədir?
 
 
  Necə  olur  ki,  generatorların  birində  sabit,  digərində  dəyişən 
cərəyan alınır? 
 
 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1 
Rəqs konturunda sönməyən elektromaqnit rəqslərinin alınması 
necə təmin olunur?  
 
 
 
2 
Dəyişən  cərəyan  generatorunun  işini  hansı  təcrübə  ilə  model-
ləşdirmək olar? 
 
 
 
3 
EHQ-nin zamana görə dəyişməsi 
??????
120?????????????????? 80???????????? qanunu ilə 
verilmişdir. EHQ-nin rəqslərinin amplitudunu, period və 
tezliyini təyin edin. 
 
 
 
4 
Verilən qrafikə əsasən:  
a)  gərginliyin rəqslərinin 
amplitud qiymətini təyin 
edin;  
b) bu rəqslərin period və 
tezliyini təyin edin; 
c) gərginliyin zamandan 
asılılıq tənliyini yazın. 
 
 
 
 
5 
İşıqlandırma  dövrəsində  cərəyan  şiddəti  10  A-dir.  Bu  zaman 
onun amplitud qiyməti nəyə bərabərdir? 
 
 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?
İş vərəqində “Dəyi-
şən cərəyan”ın anla-
yış xəritəsini qurun.
 
Layihə.
“Cərəyanların  müharibəsi”.  Elektron  resurslardan  isti-
fadə etməklə ABŞ ixtiraçıları Tomas Edisonun “sabit cə-
rəyanın istehsalı və istismarı sistemi” və Nikola Teslanın 
“dəyişən  cərəyanın  istehsalı  və  istismarı  sistemi”  adlı 
kəşfləri  arasında  100  ildən  çox  davam  edən  rəqabət 
haqqında referat hazırlayın.
 
 
ARAŞDIRMA 
2 
TƏTBİQETMƏ  
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN 
U,V 
t, san 
0,04
0,02
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN 
(g)
 
  LAYİHƏ

---

104 
 
3.4. REZİSTOR, KONDENSATOR VƏ SARĞAC QOŞULMUŞ  
DƏYİŞƏN CƏRƏYAN DÖVRƏLƏR
 
İ 
 
 Rezistor – xüsusi ərintidən hazırlanan və sıxacları olan naqildir. 
Elektrik sxemlərində rezistor R hərfi ilə işarə edilən düzbucaqlı 
şəklində təsvir olunur. Mikrosxemlərdə müxtəlif rezistorlardan 
istifadə olunur. 
Dövrə  hissəsindəki  cərəyan şiddəti, gərginlik və  müqa-
vimət arasındakı asılılıq dövrə hissəsi üçün Om qanunu 
adlanır: I =  .  
Burada R – naqilin müqavimətidir. Naqilin müqaviməti 
onun  hazırlandığı  maddədən,  həndəsi  ölçülərindən  və 
temperaturundan asılıdır:  
R =
??????
??????
??????
 . 
 Dövrə hissəsində cərəyanın işi cərəyan şiddəti ilə bu 
hissənin uclarındakı gərginlik və işin görülməsinə sərf 
olunan zamanın hasilinə bərabərdir: A = IUt. 
 Elektrik cərəyanının gücü cərəyanın gördüyü işin bu işi görməyə sərf olunan zamana 
nisbətinə bərabərdir:  
P = 
??????
??????
 = IU = I
2
R
??????
??????
.
 
 
 
 

 
Şəkildə təsvir olunan 1, 2 və 3 dövrə hissələri ardıcıl 
olaraq eyni dəyişən cərəyan mənbəyinə qoşuldu.  
Məlum oldu ki, 
kondensator 
qoşulan dövrə 
hissəsindən 
keçən cərəyan 
şiddətinin qiy-
məti daha 
böyükdür. 
 Niyə kondensator qoşulan 
dəyişən cərəyan dövrəsindən 
keçən cərəyan şiddəti sarğac 
qoşulan dövrəyə nisbətən 
daha böyükdür?  
 Dəyişən cərəyan dövrəsində 
rezistorun müqavimətinin 
böyük olması nə ilə 
nəticələnər?
 
 
Aktiv müqavimət qoşulmuş dəyişən cərəyan dövrəsi 
Dəyişən  cərəyan  dövrəsində  müqaviməti 
??????
??????   olan  rezistor  aktiv müqavimət 
adlanır. Aktiv müqavimətli dövrədə elektrik enerjisinin müəyyən hissəsi daxili enerjiyə 
çevrilir.  Fərz  edək  ki,  aktiv  müqavimət  qoşulan  dövrədə  gərginlik 
sinus  qanunu  ilə  dəyişir 
(a)
: 
??????
?????? sin ????????????.  Bu  halda  dövrənin 
uyğun  xarakteristikaları  arasındakı  münasibət  3.3  cədvəlindəki 
kimi olar. 
(a)
 
R 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 8 və 11
 
1
2
2
R
  LAYİHƏ

---

105 
 
Cədvəl 3.3. 
Aktiv müqavimət qoşulmuş dəyişən cərəyan dövrəsi. 
Xarakteristikalar arasındakı münasibət 
Xarakteristikaların qrafiki 
Om qanununa görə: 
??????
??????
??????
??????
??????
??????
??????????????????????????????
??????
??????
??????????????????????????????. 
Yalnız rezistor olan dövrədə i və u eyni fazada rəqs 
edir. Ona görə də 
??????
0   ??????ə   cos ??????
1  
olur. Bu halda orta güc: 
??????
??????
??????
∙ ??????
??????
??????
∙ ?????????????????? ??????
??????
??????
??????
∙ ??????
??????
??????
??????
??????
??????
??????
??????
. 
Ani güc: 
??????
????????????
??????
??????
??????
??????
??????
??????
????????????????????????
??????
????????????. 
 Yalnız rezistor qoşulan dəyişən cərəyan dövrəsində 
aktiv müqavimət, gərginlik və cərəyan şiddətinin ampli-
tud qiymətləri dəyişən cərəyanın tezliyindən asılı deyil. 
 
Kondensator qoşulan dəyişən cərəyan dövrəsi. Dəyişən cərəyan dövrəsi yalnız 
kondensatordan ibarət olarsa, bu cərəyanın xarakteristikaları necə dəyişər?  
Kondensator qoşulan hansı dövrədən cərəyan keçdi? 
 
Təchizat:  kondensator  (100  mkF),  lampa  (4  V),  sabit  və 
dəyişən  gərginlikli  düzləndirici,  açar  (2  əd.),  birləşdirici 
naqillər. 
İşin gedişi: 1. Sxemə əsasən elektrik dövrəsi qurun 
(b)
.   
2.  Kondensator  qoşulan  dövrə  hissəsini  sabit  gərginlik  mən-
bəyinə birləşdirin (1 açarını qapamaqla) və baş verən hadisəni 
müşahidə edin.   
3. Sonra 1 açarını açıb 2 açarını qapamaqla dövrə hissəsini də-
yişən cərəyan mənbəyinə qoşun və müşahidənizi davam etdirin.  
4.  Lampanı  kondensator  olmadan  birbaşa  dəyişən  cərəyan  mənbəyinə  qoşun  və  onun 
işıqlanmasını kondensator dövrəsindəki işıqlanması ilə müqayisə edin. 
Nəticənin müzakirəsi: 
 
 
 Kondensator qoşulan hansı dövrədən cərəyan keçərək lampanı işıqlandırdı? Niyə? 
 Lampa hansı dəyişən cərəyan dövrəsində daha parlaq işıqlandı: kondensator olan, yoxsa 
olmayan? Niyə? 
 
Kondensatoru sabit gərginlik mənbəyinə qoşduqda dövrədən qısamüddətli cərə-
yan keçər, lampa ani közərər və dərhal sönər. Buna səbəb kondensator lövhələri ara-
sında dielektrikin olmasıdır. Lakin dəyişən cərəyan mənbəyinə qoşulan kondensator 
periodik olaraq dolub-boşaldığından dövrədən cərəyan keçir və lampa işıqlanır. Əgər 
lampa dəyişən cərəyan mənbəyinə birbaşa, kondensatorsuz qoşularsa, o, parlaq işıq-
lanır, kondensator dövrəsinə qoşulduqda isə onun parlaqlığı azalır. Deməli, konden-
sator dəyişən cərəyan dövrəsində müəyyən müqavimət yaradır. Həmin müqavimət 
tutum müqaviməti adlanır və 
??????
??????
 simvolu ilə işarə edilir. Tutum müqaviməti qoşul-
muş dəyişən cərəyan dövrəsinin xarakteristikaları arasındakı münasibəti 3.4 cədvə-
lindəki kimi sistemləşdirmək olar. 
 
??????
?????? ???????????????????????? ????????????
 
??????
?????? sin ???????????? ??????
?????? sin ????????????
 
u,i,P
??????
??????
??????
 
??????
 
3??????
4
??????
2
??????
4
ARAŞDIRMA 
 
1
 
(b)
??????
??????????????????????????????
 
??????
?????? sin ????????????
 
1
 
2
 
  LAYİHƏ

---