1 azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBİYƏSİ VƏ İdman akademiyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
56 DİL, NİTQ VƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ Dil anlaşma, fikir mübadiləsi aparma, təsir göstərmə vasi- təsidir. Nitq isə dilin şifahi və yaxud yazılı formada işlədilmə- sidir.
Nitq dil üzərində qurulur. Dil, yəni dilin leksikası sözlər kompleksindən ibarətdir. Dilin əsas vəzifələrindən biri, bəlkə də birincisi bizi əhatə edən cism və hadisələrin adlarını bil- dirməsidir. Cism və hadisələrin adları sözlər şəklində təzahür tapır ki, onların iştirakı olmadan fikir formalaşdırmaq, cümlə qurmaq, yəni nitqə gəlmək mümkün deyildir. Lakin nitqə gəlmək, fikir söyləmək üçün hər məqamda ayrıca götürülmüş bir söz və ya sözlər qrupu kifayət etmir, mütləq həmin sözlər və ya ifadələr dilin qrammatik quruluşuna (sintaktik əlaqələrə) uyğun qurulmalıdır. Dilin əsas vəzifələrindən biri də məhz insanlar arasında əlaqə yaratması, cəmiyyətdə ünsiyyət vasitəsi olmasıdır. Dilin sonuncu vəzifəsi isə fikir ifadə etməsidir. İn- sanın təfəkkür fəaliyyəti ilə bağlı olan dil ona öz düşüncələrini, fikir, arzu və istəklərini bildirmək üçün vasitədir. Dili olmayan xalqın varlığından, onun qurduğu cəmiyyətdən, dövlət qurulu- şundan xəbər tutmaq olmaz. Dil ictimai hadisə kimi istehsalla əlaqədardır, istehsaldakı dəyişiklikləri özündə əks etdirməklə insanlar arasında ünsiyyət yaradır. Söz fikrin tikinti materialıdır, bu tikinti materialı əsr- lərlə dildə qorunub saxlanılır, yeri gəldikcə ondan istifadə olu- nur. İstifadə olunduqca yeni-yeni çalarlar qazanır, istifadə olunmazsa arxaikləşir, dilin passiv lüğət tərkibində saxlanılır, tamam unudulanları da olur. Məsələn, Əliağa Vahidin bir təcni- sində deyilir:
Vahid, demə, mən daimiyəm zövqü səfada, Mənsuri də yad etməliyik dari –fənadə.
57 Bu misrəi-nazi o demiş bir belə sadə, Yarəb, sən ona rəhmətin eylə ziyadə, Qəbr içrə onun ruhini lütfünlə fəraz et, “Naz et mənə, ey sevgili-canan, mənə naz et”.
Səməd Mənsurun bir beytinə təsdis adlanan bu şeirdə bizim dövrümüzdə yaşamış şairin işlətdiyi zövqi-səfa, dari- fəna, misrəi-naz, rəhmətini ziyadə eylə, qəbr içrə, lütflə fəraz et kimi söz və söz birləşmələri müasir gənclərə heç də tam aydın deyildir. XX əsrdə qəzəl janrında özünə böyük nüfuz qazandıran Ə.Vahidin bu şeiri, demək olar ki, onunla bir dövrdə yaşamış S.Mənsurun bir misrası ilə daha çox diqqəti cəlb edir. “Naz et mənə, ey sevgili canan, mənə naz et” misrası həm anlaşıqlığına görə, həm də ağıla və qulağa xoş təsir gös- tərən parlaq, bəlkə də müdrik fikir kimi şeiri əsl sənət nü- munəsinə çevirmişdir. Elm, təhsil ağlı, istedadı, müdrikliyi ci- lalayıb ona fikri dərinlik versə də, oxucuları, dinləyiciləri cəlb etmək məqamında gözlənilməz ifadə tərzi, söz oyunu, epitetlər insana böyük zövq verir.
səri, rəcəz, minsərih, epik, novella, oçerk, epopeya, qəsidə, qi- tə, rübai, tuyuğ, müxəmməs sözlərini müzakirə edin. Mənası aydın olmayan sözləri “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndən tapıb öyrənin. Dilimizin fonetik, leksik, qrammatik qaydalarının dərindən öyrənilməsi onların yazılı və şifahi nitqdə tətbiqini zəruri edir. Lakin nitq mədəniyyətinə yiyələnmək üçün ilk növbədə dilin lüğət tərkibinə dərindən yiyələnmək əsas şərtdir. Uşaqlıq il- lərini xatırlayaq. Az söz ehtiyatına malik iki-üç yaşlı uşaqlar 3- 4 sözdən ibarət cümlələr qura bilir, lakin yarımçıq cümlələrə, müxtəsər, xəbər əsasında formalaşan təktərkibli və şəxssiz cümlələrlə danışmağa, ən çox da cavab verməyə çalışırlar. Məktəb illəri şagirdlərin söz ehtiyatını sinifdən-sinfə artırdığı kimi, onun cümlə tiplərinin də sayını artırır, öz üzərində ciddi
58 çalışanlar mürəkkəb cümlələrin, cümlə konstruksiyalarının rən- garəngliyini də tədris olunan fənn mövzularını nəql edərkən öz danışığında və inşa yazılarında təkmilləşdirib artırırlar. Dün- yagörüşü geniş, söz ehtiyatı zəngin, sözlərin leksik və məcazi mənalarını nitqində düzgün əlaqələndirməyi bacaran və dilimi- zin qrammatik quruluşuna dərindən yiyələnən, ədəbiyyat əsas olmaqla digər fənlərdən də mövzuları yaxşı öyrənən, ilk növbə- də, müəllimləri olmaqla böyüklərin çıxışlarını, radio-televiziya verilişləri aparıcılarının nitqini diqqətlə izləyənlərin danışığı öz məntiqliyi, düzgünlüyü və rəvanlığı ilə, sərbəst, rahat ifadə olunması ilə diqqəti çəkir. Deməli, nitqin düzgünlüyü və aydın- lığı, səlisliyi və rəvanlığı, fikrin ardıcıllığı və məntiqliyi, söz- lərin yerli-yerində dəqiq işlənilməsi bir daha göstərir ki, nitq
Azərbaycanın görkəmli mütəfəkkirləri, şair və yazıçıları nitqin gözəlliyi, təmizliyi, təsirliliyi və s. kimi cəhətlərindən min ildən bəri bəhs etmələrinə baxmayaraq nitq mədəniyyəti dilçilik fənni kimi respublikamızda yalnız XX əsrin ortala- rından formalaşmağa başlamışdır. Keçən əsrin 70-ci illərində Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının Nəsimi adı- na Dilçilik İnstitutunun nəzdində “Nitq mədəniyyəti” şöbəsi açılmış, ali məktəblərin filologiya fakültələri üçün nitq mə- dəniyyəti məsələlərinə həsr edilmiş dərslik və dərs vəsaitləri nəşr olunmuş, fənn kimi 1986-cı ildən bəzi ali məktəblərin tədris planına daxil edilmişdir. Nitq mədəniyyətində nitqin düzgünlüyü, aydınlığı, tə- mizliyi, sadəliyi, münasibliyi, rabitəliliyi, ahəngdarlığı, imkan daxilində ifadəliliyi və s. kimi keyfiyyətlər əsas götürülür. Nitq mədəniyyəti düzgün və aydın danışıb yaza bilməyi, nitqdə müxtəlif dil vasitələrindən məqamında, eyni zamanda məqsə- dəuyğun şəkildə istifadə etməyi, sözlərin ədəbi dilin orfo- qrafiya və orfoepiya qaydalarına uyğunluğunu öyrənir. Deməli,
onun fonetik və leksik sisteminə, qrammatik quruluşuna aid Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|