1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
47 cavabını verməlidir. Lakin əvvəlkinə tənə etməməlidir... Onun yanında iki adam söhbət edirsə, ondan gizlədilirsə, gizlin qulaq asmamalıdır, özləri müraciət etməsələr söhbətə qoşulma- malıdır. Böyüklərlə danışarkən kinayə işlətməməli, nə bərkdən, nə yavaşdan, mülayim səslə sözünü deməlidir. Danışdığı məsələ qəlizdirsə, aydın misallarla izah etməyə çalışmalıdır, qısa və yığcam danışmalıdır” (35, səh.182). Belə fikirlər həmin dövrdə yaşamış görkəmli sənətkarların əsərlərində müxtəlif formada xatırlanır. Şərq ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri də əsərləri dünya mədəniy- yəti xəzinəsinə daxil olan fars şairi Sədi Şirazidir. Sədi Şirazi (1184-1291) “Gülüstan” əsərində başqası danışanda onun sözünü kəsməyi ədəbsizlik hesab edir və öyrədir ki, ağıllı adamlar məclisi sakit görməyincə dil açıb danışmaz. İnsan hər bildiyi sözü də hamıya söyləməməli, sözün yerini bilməli, la- zım gələn yerdə isə öz sözünü deməli, susmamalıdır. Sasani padşahı Ənuşiravanın (531-579-cu illər) Bozorg- mehr adlı bir ağıllı vəziri var idi. O çox nitq söyləyirdi, nit- qində heç bir nöqsan tapmaq olmazdı. Hind filosoflarından bir neçəsi bir yerə yığışıb Bozorçmehrin fəzilətindən söhbət açmış və nəhayət onun asta danışmasından başqa bir eybini tap- mamışlar; yəni o danışarkən çox düşünür, dinləyici isə onun fikrinin sonunu intizarla gözləməli olurmuş. Vəzir bunu eşidib demişdir: “Əvvəlcə nə deyim?” haqqında fikirləşmək, sonradan “niyə dedim?” peşmançılığından yaxşıdır”:
Dünya görmüş qoca söz ustadı, bil Əvvəlcə fikr edər, sonra açar dil, Tələsik söyləməz sözünü bir dəm Fikrini kamil de, gec olsa nə qəm! Düşünüb sonra de sözü müxtəsər, O qədər danışma “bəsdir” desinlər. Nitqilə üstündür heyvandan insan, Heyvandan əskikdir boş-boş danışan.
48 Danışan şəxs nitqində özünün biliyini, mərifətini, qanacaq və qabiliyyətini nümayiş etdirir. Nitqi təsirsiz, sönük olanlara insanlar qulaq asmır, ona biganə olur, əksinə, nitqi gözəl olan- lara isə cəmiyyət inanır və onu sevir:
Nədir dil ağızda, ey ağlı olan, Hünər xəznəsinə açardır inan, Əgər bağlı olsa, kim anlar ki, o, Cəvahir satandır, ya muncuq satan. (Əgər danışmasa, heç kəs bilməz ki, O zərgərdir, ya saqqız satan.) Ədəb sayılsa da məclisdə susmaq, Məsləhət zamanı danışmaq gərək. İki şey ağıla nöqsan sayılır: Yersiz susmaq ilə yersiz söz demək
Azərbaycanda natiqlik sənətinin inkişafı qədim dövrlərə gedib çıxır. Görkəmli Azərbaycan yazıçıları nitq və dil məsələ- lərinə xüsusi diqqət yetirmişlər. Klassik şairlərimizdən Nizami Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli söz, kəlam, dil haqqında qiymətli fikirlər söyləmiş, məc- lisdə gözəl və dəyərli nitqi döyüş meydanında silah kimi qiy- mətləndirmiş, natiqlik sənətinin bir sıra məsələlərinə münasibət bildirmişlər. Nizami “Xosrov və Şirin” poemasında boş və mənasız söz- lərdən uzaq olmağı, söhbəti uzatmamağı, məclisdə az danış- mağı, sözün yerini bilməyi, onu urvatdan salmamağı tövsiyə edir. Şair təmkinlə danışmağı, fikri az sözlə ifadə etməyi, duzlu-məzəli atmacalarla, zarafatlarla məclisə təsir göstərməyi, dinləyicilərin qəlbinə yol tapmağı ilkin şərt kimi irəli sürür:
Sözün də su kimi lətafəti var, Hər sözü az demək daha xoş olar.... İnci tək sözlər seç, az danış, az din, Qoy az sözlərinlə dünya bəzənsin....
49 Boş, mənasız sözlər kimə gərəkdir? Kim belə sözləri dinləyəcəkdir?.... Var doğru danışmağa, madam ki, imkan Neçün gəlsin gərək ortaya yalan?!
İ.Nəsimi məharətli natiq kimi hürufilik təriqəti ideyalarını təbliğ etmək məqsədilə müxtəlif ölkələrdə, Yaxın Şərqdə küt- lələr qarşısında etdiyi çıxışlarında natiqlik məharəti, nitqin ka- milliyi və təsir qüvvəsi, nitqdə forma və məzmun vəhdətinin gözlənilməsi haqqında fikir və mülahizələr söyləmiş, söz sənətinə yüksək qiymət vermişdir. Ş.İ.Xətai həyatda sözün böyük təsir gücünə malik oldu- ğuna inanır, sözü ağıl və kamalın, bacarıq və istedadın güzgüsü adlandırırdı:
Söz vardır – kəsdirər başı, Söz vardır – kəsər savaşı. Söz vardır – ağulu aşı, Bal ilən edər yağ bir söz.
Bu bənddəki hər bir “söz” dil mənasındadır. Biz mis- ralardakı bütün “sözləri” “dil” sözü ilə əvəz etsək, heç bir anla- şılmazlıq yaranmaz, fikir şeirdəki anlamda saxlanmış olar. İraqda, Bağdad yaxınlığındakı Kərbala şəhərində doğulub boya-başa çatan və burada da yaşayıb yaradan M.Füzuli (1494- 1556) ərəb və fars dillərində mədrəsədə həm dini, həm də dünyəvi elmlərə dərindən bələd olmuş, əsərlərini də ərəb, fars və ana dilində (Azərbaycan türk dilində) yazmışdır. Həmin dövrdə fars dilində yazılan əsərlərin-qəzəllərin çoxluğunu, bu dili şeir, sənət dili, Hafizin, Xəyyamın, Sədinin dili kimi başa düşüb həmin sənətkarların təsiri altında olanlar bu dili nəzm üçün, xüsusən də qəzəl janrı üçün yeganə, əlçatmaz zirvə kimi mədh edirdilər. Fars dilinə pərəstiş edib ana dilimizi qəzəl və iri həcmli əsərlər üçün səviyyəsiz hesab edənlərə qarşı çıxan
Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|