1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ÇalıĢma.
71 Azərbaycan dili oğuz dilləri qrupunun oğuz-səlcuq yarımq- rupuna daxildir. Dilimiz leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən türk dillərinə yaxın olsa da, hətta qədim dövrlərdən işlənən sözlərdə də ən azı tələffüz fərqləri vardır:
Azərbaycan dilində Qazax
dilində Tatar
dilində Türkmən
dilində Özbək
dilində Mən
Men Min
Men Men
Diş Tiş
Teş Diş
Tiş Üç
Üş Öç
Üç Uç
Bu gün dilimiz dünyanın ən zəngin dillərindən biri olub, özünəməxsus gözəlliyi və ahəngdarlığı ilə seçilir, zəngin ifadə vasitələrinə, xoş avaz yaradan səslər sisteminə, rəngarəng söz ehtiyatına, tam sabitləşmiş qrammatik quruluşa, kamil əlifbaya, mükəmməl orfoqrafiya və orfoepiya qaydalarına, üslubi nor- malara malikdir.
çədə, bazarda, məktəbdə, dərs prosesində) əməl edirsiniz? Səbəbini aydınlaşdırın.
sab etdiyiniz sözləri tapın, qarşısında düzgün qarşılığını yazın: 1) Nənəm hər gün namaz üstə dua deyir; 2) Ona elə gəlirdi ki, bu gün, sabah yuxusu mütləq doğruya çevriləcək; 3) Uzaq- da – yolun qalın meşəyə qovuşduğu yerdə toz-dumana qalxırdı; 4) Qulağıma hardansa bir səs toxundu; 5) Onun iti addımların- da yaşına uyğun olmayan bir səbir və iradə səslənirdi; 6) Otağa bağ-bağçanın güllərinin bihuşedici ətri gəlirdi. ÇalıĢma. Mətndəki terminləri tapın, idman sahəsi üzrə ayrı-ayrı qruplarda birləşdirib yazın: İdmançıların fəaliyyət göstərdikləri sahələrdən asılı olaraq idman növləri 5 qrupa ayrılır: Fiziki və iradi keyfiyyətləri nümayiş etdirən və aktiv hərəkət fəaliyyəti olan idman növləri. Bu qrupa bizim tanıdığımız idman növlərinin çoxu aid edilir.
72 İdmançılar idman növlərindən asılı olaraq öz qüvvə, sürət, dö- zümlülük, elastiklik, cəldlik kimi fiziki qabiliyyətlərini, texniki və taktiki hərəkətləri nümayiş etdirmək, qorxmazlıq, qələbəyə inam, mübarizə aparmaq ustalığı göstərirlər. Bura: yeriş, ak- robatika, futbol, boks, yunan-roma; qaçış, aerobika, voleybol, karate, sambo; tullanmalar, batutda hərəkətlər, reqbi, taekvan- do, cüdo; əşya atmalar, bədii gimnastika, otüstü hokkey, kikboksinq, sərbəst güləşmə daxildir. (Məcidov N.M. İdman nəzəriyyəsi, Bakı, 2009, səh. 18).
ləri düzəldin. Səhvlərin nə üçün baş verdiyini ədəbi dil norma- ları daxilində izah edin:
Mən aşiq, qəzən ağley, Od yaney, qəzən ağley. Qəribin kimsəsi yox, Qəbrini qəzən ağley. ***
Qərib öldi, götürün, Küçələrdən ötürün. Qəribin lo xəbərin, Ölkəsinə yetürün. *** Qıza, aduy desənəm, Fındıq verim, yesənəm. Anon səni dögəndə, Gəlib bizə desənəm. Nar-nar, nar gilə, Gedəy, gedəy yar gilə. ***
Sandıx üstə küci var, Kücinin qırx üci var. İsteydim duram gələm, Kafərin çox güci var.
73 ÇalıĢma. Şifahi xalq ədəbiyyatında nitq mədəniyyətinin əsas göstəricilərini müəyyənləşdirin. Dilimizin fonetik sistemi, lüğət tərkibi və qrammatik quruluşunda müşahidə olunan dəyişiklikləri müasir dil əsasında izah edin: İrağından tutuban yaxınından gəlişdilər. Gizli yaxa tutuban iyləşdilər. Dadlı damaq veribən soruşdular. Ağ – boz atlar mi- nibən yortuşdular. Bəy babası yanına irişdilər. Babası oğlancığın gördü, Allaha şükürlər elədi. Oğluyla, gəliniylə Qanlı Qoca Oğuza girdi. Göy ala görklü çəmənə çadır tikdi. Atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırdı. Dü- yün etdi. Qalın Oğuz bəylərin ağırladı. Altunluca günlüyün tikib Qanturalı gərdəyinə girib mura- dına, məqsuduna irişdi. Dədəm Qorqud gəlib şadlıq çaldı. Boy boyladı, söz söy- lədi, qazi ərənlər başına nə gəldiyini söylədi: İmdi qanı dediyim bəy ərənlər? Dünya mənim deyənlər! Əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı? Gəlimli, gedimli dünya! Son ucu ölümlü dünya! Əcəl gəldiyində arı imandan ayırmasın! Qədir səni namər- də möhtac etməsin! Allah verən ümidin üzülməsin! Ağ alnında beş kəlmə dua qıldıq, qəbul olsun! Amin deyənlər didar gör- sün! Yığışdırsın, dürüşdürsün, günahınızı adı görklü Məhəm- məd Mustafaya bağışlasın, xanım, hey! (“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı). ÇalıĢma. Aşağıdakı sözlərin orfoqrafiyasındakı səhvləri müəyyənləşdirin və sözləri düzgün yazın: Vırmax, tilvizor, bağışda, qarannıx, doşdux, riyaziyat, lahiyə, prakror, sürücməy, niyət, bulut, kaseta, məkəmə, həyat-baja. ÇalıĢma. Verilmiş frazeoloji birləşmələri sözlə ifadə etmə- yə çalışın: baş, göz, burun, ağız, dil, bel sözləri ilə işlənən ifadələri xatırlayıb deyin: Dincini almaq, qəlbə dəymək, baş sındırmaq, göz qoymaq, yada salmaq, burnunu sallamaq, ağzına dil atmaq, bel bağla- maq, ailə qurmaq, dünyaya gəlmək, dişə vurmaq. Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|