1. Eritpeler haqqında ulıwma túsinikler. Eritpelerdiń konsentrasiyasi

Komponentleri óz-ara sheksiz hám chekli eriytuǵın qattı eritpeli sistemalar
Eki yamasa odan kóbirek komponentlerden ibarat quramı ózgeriwshen bir jınslı sistemalardı qattı eritpeler dep ataladı. Qattı eritpeler 2 qıylı boladı : kiritip jaylastırılǵan hám orın alıw nátiyjesinde payda bolǵan qattı eritpeler. Kiritilgen qattı eritpelerde bir komponenttiń bóleksheleri (atom, molekula, ion ) ekinshi komponent kristall torınıń túyinleri arasında jaylasadı. Bunday eritpeler, mısalı, metallmaslarni (bar, uglerod, vodorod, azot) metallarda eritib alınadı. Orın alıw qattı eritpelerinde bir komponenttiń bóleksheleri basqa komponenttiń kristall tor túyinlerindegi bóleksheleriniń ornın aladı. Orın alıw qattı eritpelerinde tor túri hám atomlar sanı saqlanadı, lekin onıń kólemi hám qısıqlıǵı ózgeredi. Kristall tor daǵı bunday ózgeris izomorf ózgeris yamasa izomorfizm xodisasi dep ataladı. Qattı eritpe payda bolıwı ushın qatar shártler atqarılıwı kerek. Mısalı, ion kristall torlı birikpeler ushın komponentlerdiń ximiyalıq dúzilisi birdey bolıwı, ionlar zaryadlarınıń belgileri teń bolıwı, ion radiuslarınıń ılajı bolǵanınsha jaqınlıǵı, simmetriyanıń hám kristall yacheyka ólshemleriniń uqsaslıǵı talap etiledi. Eki izomorf komponenttiń bóleksheleri kristall tor túyinlerinde bir-birin pútkilley xaotik túrde almastıradı. Qattı eritpeler ximiyalıq birikpelerden (K2 SO4 va Rb2 SO4; KMnO4 va KKlO4) hám ápiwayı elementlardan (Ku hám Au; Ag hám Pt) payda bolıwı múmkin. Bertollidlar qattı eritpelerge kiredi, olardıń kristall dúzilisi baslanǵısh komponentlarnikidan parıq etedi. 1). Qattı eritpeler payda etetuǵın sistemalar.
M figurativ noqat menen belgilengen eritpediń suwıwın kórip shıǵamız. Ta temperaturada a0 noqatda qattı eritpediń kristallanishi baslanadı hám 2 fazalı sistema payda boladı : u0 takribli suyıqlanba u3 quramlı qattı eritpe menen teń salmaqlılıqta boladı. Ta hám Ts temperaturalar intervalında erkinlik dárejelir sanı 1 ge teń (F=2-2+1=1) hám hár bir temperaturaǵa suyıq hám qattı eritpelerdiń málim quramları sáykes keledi. Mısalı, v0 figurativ noqat daǵı u0 quramlı sistema 2 fazadan quram tapqan : u1 quramlı suyıq eritpe (v1 noqat ) hám u2 quramlı qattı eritpe (v2 noqat ). Richag qaǵıydasına qaray v0 figurativ noqat ushın ; m1+m2=m0, bul jerde m0 -suyıqlanba massası ; m1 va m2 -suyıqlanba hám qattı eritpelerdiń massaları. Suyıqlanmaning tolıq qatıwı Tstemperaturada júz boladı ; bunda qattı eritpediń u0 quramı (S0 noqat ) a0 baslanǵısh suyıqlanmaning u0 quramına sáykes keledi. Diagrammada muvozantda bolǵan 3 faza joq ekenligi sebepli hám erkinlik dárejeli nolǵa teń bolmaǵanı ushın suwıw egrisida gorizontal sızıqlar joq. Kristallanish jolı M a0 v1 s1 sızıq menen ańlatpalanadı. Qattı jaǵdayda sheksiz eriwsheńlikke iye bolǵan basqa tur jaǵday diagrammaları v. 14 (a, b)-su'wretlerde keltirilgen. Ekstremal noqatda suyıq hám qattı eritpelerdiń quramları bir.
Qattı jaǵdayda sheksiz eriwsheńlikke iye bolǵan, ekstremal noqatlı sistemalardıń jaǵday diagramması : a-maksimumga iye; b-minimumǵa iye. birine sáykes keledi. S noqat daǵı qattı eritpe tap taza element sıyaqlı ózgermeytuǵın temperaturada suyıqlanadı, onıń ximiyalıq quramı mudami birdey boladı, lekin ol ximiyalıq birikpe emes, bálki qattı eritpe bolıp tabıladı. 2). Shekli eriwsheńlikke iye bolǵan qatiiq eritpeli sistemalar. Chekli eriwsheń jaǵday diagrammaları 2 túrli boladı. 1-túrdegi jaǵdaydiagrammalariga 2 qattı eritpe tutqan sistemalar kiredi. 1-túrge tiyisli sistemalarda qattı eritpeler barlıq temperaturalarda turaqlı boladı. Bunda A hám v komponentler sistemada taza túrde ajralıp shıqpaydı, bálki qattı eritpeler jaǵdayında ajralıp shıǵadı. Bunday sistemalarda tekma'lum quramlı qattı eritpeler payda boladı. a hám v noqatlar arasında A dıń v dagi qattı eritpesi menen v dıń A dagi qattı eritpesi aralas halda boladı.
Eger k quramlı suyıq eritpeni sovita barsak, ye noqatqa kelguncha sistema bir ǵana fazadan, yaǵnıy suyıq eritpeden ibarat boladı. m noqatda vaxattoki n noqatda da (tolıq qatıp bolmaǵan ) sistema 2 fazalı boladı : E quramlı suyıq evtektik eritpe hám v quramlı qattı eritpe. Sovitish taǵı dawam ettirilse, evtektikqotishma qotadi hám a quramlı hám v quramlı qattı eritpeler qospası payda boladı. Bul process waqtında fazalar sanı 3 boladı : E quramlı suyıq eritpe; a quramlı qattı eritpe (a-kristallari); v quramlı qattı eritpe (a kristallari). Kristallanish putkinley tawsılǵannan keyin sistema 2 fazalı bolıp qaladı : b -Kristallari hám a-kristallari. Mısalı, q noqat daǵı sistema r takribli qattı eritpe menen S quramlı qattı eritpe qospasınan ibarat. Fazalardıń muǵdarları arasındaǵı koefficient qs hám qr aralıqlar arasındaǵı koefficientke teń bolıp tabıladı (elka qaǵıydası ). Tómendegi gúmis-mıs sistemasınıń xolat diagramması 1-tur diagrammasınıń mısalı retinde keltirilgen.
Bul diagrammada AE hám vE -likvidus sızıqları, AS hám vD -solidus sızıqları hám E -evtektik noqat. Likvidusdan joqarıda mıs hám gúmis eritpesi suyıq jaǵdayda boladı. a hám B lar menen belgilengen tarawlarda qattı eritpeler boladı. ASE hám vDE tarawlarında suyıq faza menen qattı fazalar teń salmaqlılıqta boladı. Aqır-aqıbetde, SED sızıǵınıń tómeninde gúmistiń misdagi qattı eritpesi menen misning gúmis degi qattı eritpesinen ibarat qospa boladı. Eger quramı evtektik eritpege tuwrı keletuǵın suyıq eritpe (i) sovitilsa, temperatura 779 0 S de sistema qota baslaydı, nátiyjede misning gúmis degi S quramlı qattı eritpesi hám gúmistiń misdagi D quramlı qattı eritpesi payda boladı. Bunday diagrammalar, ulıwma halda, komponentlerdiń bir-birinde eriwsheńligi ózgeriwi menen tómendegishe ózgeredi:
1) Qattı komponentlerdiń bir-birinde eriwsheńligi artıp barsa, evtektik sızıq (av) qisqaradı. Eriwsheńlik ortaversa, barıp -barıp a noqat menen v noqat birlesedi. Ol jaǵdayda diagramma , b-suwretdegi diagrammaǵa aylanadı. , a, b- súwretlerde suwretlengen sistemalardıń komponentleri suyıq jaǵdayda da, qattı jaǵdayda da bir-birinde sheksiz eriydi. Diagrammanıń S noqatı menen kórsetilgen qattı eritpe joqarıda aytıp ótkenimizdek, tap taza element sıyaqlı, ózgermeytuǵın temperaturada suyıqlanadı, onıń ximiyalıq quramı da mudami birdey boladı, lekin ol ximiyalıq birikpe emes, bálki qattı eritpe bolıp tabıladı.
2) Qattı eritpe komponentleriniń bir-birinde eriwsheńligi azayıp barsa, . evtektik sızıq (av) uzayadi; eriwsheńlik azayaversa, TAas hám Tvvdchiziqlari ordinata sızıqları menen birlesip ketedi. negizinde sonday eken, ol waqıtta 1 ta evtektikali ápiwayı diagramma payda boladı. Biraq bul diagrammada solidusdan tómende qattı eritpelerdiń qospası (a+b) boladı, ápiwayı diagrammada bolsa, komponentler qattı jaǵdayda bir-birinde erimasdan, bólek-bólek kristallanadi. 2-túrge tiyisli sistemalarda bolsa, qattı eritpelerden biri málim bir temperaturaǵa shekem turaqlı bolıp tabıladı. Bul diagrammada SF -peritektik sızıq hám Ts -peritektik temperatura. a0 noqatda a qattı eritpe ajrala baslaydı (a2 noqat ). Sovitish Dawam ettirilgende qattı eritpediń . Qattı jaǵdayda chekli suyıqlanıwshı sistemanıń jaǵday diagramması (2-tur). quramı a2 F boyınsha, suyıq eritpediń quramı bolsa, a0 S qıysıq boyınsha ózgeredi. Ts temperaturada hám odan tómende a qattı eritpe turaqlı boladı (N noqat ). Sol sebepli Ts temperaturaǵa shekem sovitilganda a qattı eritpediń kristallari ajrala baslaydı. Sistema 3 fazalı boladı hám F=0: Ts temperatura hám 3 fazalardıń quramı (S, N, Fnuqtalar) ózgermeytuǵın bolıp turıwı kerek. S noqat daǵı quramdı (us) turaqlı etip ustap turıw ushın, a kristallanishi dawamında aldın ajralıp shıqqan  qattı eritpediń kristallari suyıqlanıp ketiwi kerek. Process kristallarning joǵalıp ketiwi menen tawsıladı (F=2; F=1).