1. Kosmik astrofizik tekshirishlarning xususiyatlari. Kosmik nurlar astrofizikasi

 
4. Rentgen va gamma astronomiya.

---

Osmon yoritkichlarida rentgen va eng chetki UB nurlanish ozod elektronni zaryadlangan og’ir 
yadrolar yaqinidan o’tganda tormozlanishi hamda, tez elektronlarni tashqi magnit maydonlarda 
tormozlanishi natijasida hosil bo’ladi. Bu nurlanish tutash spektrga ega
Ozod elektronni zaryadlangan atom yadrosi bilan o’zaro ta’siri ehtimoli juda katta, shuning 
uchun bu jarayon qattiq rentgen va chetki UB fotonlari hosil qiluvchi asosiy jarayon hisoblanadi. 
Tormozlangan elektronning tormozlanish energiyasi uning yadroga yaqinlanish masofasiga mos 
(100 keV gacha) energiyali rentgen foton sifatida nurlanadi. Bunday rentgen nurlanish issiqlik 
nurlanish singari tutash spektrga ega bo’ladi, biroq u optik yupqa qatlamdan sochilgani uchun 
kuchli bo’lmaydi. Shuningdek, tez elektronlarni magnit maydonda tormozlanishi, past energiyali 
(mas. yorug’lik) fotonlarni relyativistik elektronlarda komptoncha sochilishi natijasida ham 
rentgen fotonlar hosil bo’lishi mumkin. Bunday jarayorlarda hosil bo’lgan rentgen nurlanish 
noissiqlik tabiatga ega. 
Elektronni og’ir atomlar yadrosiga eng yaqin elektron qobiqqa (K-qobiq) tushishi natijasida 
chiziqli rentgen spektr hosil bo’ladi va uning energiyasi taxminan element atomi yadrosining 
tartibiy nomeri kvadratiga proporsional bo’ladi. Masalan, kislorod atomida elektronni K qobiqqa 
tushishi 500 eV li, temir atomida shunday jarayon 6.4 keV li foton beradi. Bunday jarayonlar, 
masalan, Quyoshning toj qatlamlari sharoitlarida ro’y beradi. Quyosh tojining eng chetki UB 
spektrida Fe X, Fe XII, Fe XIV, He II ionlarning, rentgen spektrida temirning vodorodsimon 
ionining (Fe XXVI) kuchli emission chiziqlari kuzatiladi.
Gamma nurlanish rentgen nurlanishning tabiiy davomi bo’lib, gamma kvantlar hosil 
bo’lishining birnecha mexanizmlari bor. Avvalo, yulduzlararo muhitda gaz atomlarini yuqori 
energiyali protonlar bilan to’qnashishi natijasida ular yadrolarini uyg’ongan holatga o’tishi bilan 
bog’liq jarayonlar gamma kvant hosil bo’lishiga sababchi bo’lishi mumkin. Bu jarayonlar yadroni 
normal holatga qaytishi va energiyasi 10 Mev (megaelektronvolt) dan oshmaydigan gamma 
kvantlarni chiqarishiga sababchi bo’ladi. Elektron va pozitron to’qnashuvida energiyasi 0,5 Mev 
bo’lgan ikkita gamma kvant hosil bo’ladi. Kosmik nurlar yulduzlararo muhitdagi atom yadrolari 
bilan to’qnashganda 

mezonlar hosil bo’ladilar. Biroq 

mezonlar shu daqiqadayoq energiyasi 50 
Mev dan ortik ikkita gamma kvantga ajraladi. Shuningdek, yuqori energiyali elektronlarni 
zaryadlangan zarralar bilan to’qnashishi, kuchli magnit maydonlarda ionlarni tormozlanishi 
natijasida ham gamma kvantlar hosil bo’ladi.
Gamma kvantlarning to’lqin uzunligi < 0.01 nm, energiyasi esa, 0.12 MeV dan katta. Gamma-
nurlanish shartli ravishda to’rtta diapazonga bo’linadi: yumshoq gamma kvantlar (0.1 dan 10 MeV 
gacha), jadal (10 MeV dan 1 GeV (gigaelektronvolst) gacha), qattiq (1 – 100 GeV) va o’taqattiq 
(100 GeV dan katta). Energiyasi taxminan 10
15
eV (yuz ming GeV) bo’lgan kosmik gamma 
kvantlar qabul qilingan. Eng quvvatli tezlatgichlarda energiyasi 100 GeV gamma kvantlar olingan. 
Shunday qilib, rentgen va gamma kvantlar kosmik fazodagi noissiqlik xususiyatga ega 
bo’lgan jarayonlarda hosil bo’ladilar va ularni tekshirish bu jarayonlar tabiatini o’rganishga imkon 
beradi.
Rentgen va gamma nurlar Yer atmosferasida yutiladilar va shuning uchun ular Yer yuziga 
yetib kelmaydi. Bu nurlarni yig’ish, o’lchash va qayd qilish uchun teleskop va o’lchash asbobini 
Yer atmosferasidan tashqariga chiqarish kerak. Rentgen va gamma nurlarni yig’uvchi va qayd 
qiluvchi asbob mos ravishda