1. Kosmik astrofizik tekshirishlarning xususiyatlari. Kosmik nurlar astrofizikasi

Gamma teleskop. 
Gamma teleskop yuqori energiyali (10
5
ev dan 10
16
ev gacha) gamma 
(

) kvantlarni o’lchashga mo’ljallangan va gamma kvant modda bilan to’qnashganda hosil 
bo’ladigan «elektron + pozitron» juftligini qayd qilishga asoslangan bo’ladi. Gamma teleskop ham 
Geyger sanoqchisi singari ishlaydi va unda zaryadlangan zarralar ta’sirida hosil bo’ladigan boshqa 
jarayonlar qayd qilinadi. Shuning uchun gamma kvantlarni kosmik nurlar (zaryadlangan zarralar) 
dan ajratish kerak bo’ladi. Chunki zarralar oqimi gamma kvantlar oqimidan 10
3
-10
4
marta kuchli 
bo’ladi va ularni ajratish zarur.
Gamma «teleskop» ning sxemasi 6.4-rasmda keltirilgan. Bunda biz teleskop so’zini ko’sh 
tirnok ichiga oldik, chunki bu «teleskop» gamma kvantlarni yigmaydi, balki, uning sirtiga 
tushayotgan bunday kvantlarni kosmik nurlar ichidan topadi va uni gamma detektor deb atalsa 
to’g’ri bo’lardi. Gamma kvant qo’rg’oshin konvertor (almashtirgich) dan yoki ko’p qatlamli 
kristalldan o’tayotganda energiyasining bir qismini elektronlarga beradi (natijada kompton 
sochilishi ro’y beradi) yoki konvertorda yutiladi va «elektron + pozitron» juftligi hosil bo’ladi.
Bu zarralarni endi qayd qilish mumkin. Bu maqsadda uch xil detektor (qayd qiluvchi) 
qo’llaniladi: ssintilyasion va cherenkov sanoqchilari, chaqnash kamerasi va atom yadrolarini qayd 
qiluvchi maxsus fotoemulsiya (6.4-rasm). Bu detektorlar tashqi qalpoq ssintilyasion sanoqchi 
ichiga o’rnatiladilar. Bu qalpoq sanoqchi zarralar hosil qilgan chakmoqlarni sanaydi va u keyin 
barcha chaqnashlar sonidan olib tashlanadi. Gamma kvantlar qalpoqdan o’zgarishsiz o’tadilar va 
konvertorga tushadilar. Unda gamma kvant «elektron+pozitron» juftligi hosil qiladi. Hosil bo’lgan 
bu zarralar gamma kvant tarqalishi yo’nalishida 

=m
e

c
2
/

( bu yerda m
e
- elektron massasi, 

- 
gamma kvant energiyasi, s-Yorug’lik tezligi) burchakli konus ichida tarqaladilar. Agar zarra, 
moddada yorug’likning fazoviy tezligi (s/n, s - yorug’lik tezligi, n-muhitni sindirish koeffisiyenti) 
dan katta tezlikda harakat kilsa, u cherenkov (kashf etgan rus olimi Cherenkov nomiga qo’yilgan) 
nurlanishi sochadi. Bu nurlanish zarra yo’nalishida 

=arccos(c/nv)
burchak ostida sochiladi.
Zarralar ketma-ket ssintilyasion sanoqchi, chaqmoq kamerasi, ssintilyasion va cherenkov 
sanoqchilari orqali o’tadi. Sanoqchilarda ro’y berayotgan chaqnashlar ular ichiga o’rnatilgan 
fotoelektron ko’paytgichlar (FEK) yordamida qayd qilinib boriladi. Chaqnash kamerasi maxsus 
optik tizim yordamida ularni kino (video) ga tushirib turadi. Ssintilyasion sanoqchilar barcha 
zarralar (shu jumladan elektron+pozitron juftligi ham) bergan chaqmoqlarni qayd qiladi. Qalpoq 
sanoqchi ko’rsatgichini uning ichiga o’rnatilgan ssintilyasion sanoqchi ko’rsatishidan ayirmasi 
gamma kvantlar hosil qilgan «elektron+pozitron» juftligi bergan zarralar soniga teng bo’ladi. 
Elektron va pozitron qo’shilishi (annigilyasiya) chaqnash kamerasida yorug’ iz qoldiradi. Ularni 
ham kinolentalarda sanash mumkin. Nihoyat, elektron va pozitron hosil qilgan cherenkov 
nurlanishi cherenkov sanoqchisi yordamida sanaladi. Cherenkov sanoqchisi gamma kvantlar 
energiyasini va yo’nalishini aniqlashga imkon beradi.
Energiyasi 100 GeV dan katta gamma kvantlar Yer atmosferasida jalasimon cherenkov 
nurlanishi hosil qiladi. Bu nurlanish chaqmoq singari juda Qisqa (10
-8
o’q) vaqt ichida ro’y beradi 
va u ma’lum 

burchakka ega konus ichida tarqaladi. Shuning uchun uni qayd qilish ma’lum 
qiyinchiliklar tug’diradi. Yer yuzda turib gamma kvantlar atmosferada hosil qilgan cherenkov 
nurlanishini qayd qilish maqsadida katta yuzaga ega reflektorlar yoki ulardan tashkil topgan 
tizmlar yasaladi va ular yordamida keng yuza nazorat qilinib turiladi. Bunday qurilma teleskop 
singari ishlaydi va uni