1-maruza elektr magnit relelar. Temir yo‘l avtomatikasining relelari. Temir yo‘l avtomatikasining neytral relelari. Qutblangan relelar. ‘Zgaruvchan tok relelari reja

1.8-rasm.Buraladigan yakorli rele:
1-g’altak; 2-yarmo; 3-o'zak; 4-yakor
Qutblangan releni ishla-shligi g‘altak chiqarmalariga ulanadigan ta’minot qutbiga bog‘liq bo‘ladi. G‘altakdagi tokni yo‘nalishiga qarab qutblangan releni (ПМПШ, ИМШ, ПЛ) yakori ikkita holatdan bittasiga ulanadi. Qurama rele (КМШ, КШ) neytral va qutblangan yakorlarga egadir.


1.3.TEMIR YO’L AVTOMATIKA, TELEMEXANIKA VA ALOQA QURILMALARIDAGI RELELARNING TAVSIFLANISHI
Releli markazlashtirishda xavfsizlik, maxsus xavfsiz signallashtirish, markaz-lashtirish va blokirovkalash (SMB – СЦБ) relelaridan foydalanishga asoslangan. Relening ishlash prinsipi 1.9-rasmda keltirilgan: elektr toki g‘altakning magnit may-donini qo‘zg‘atadi, bu langarni tortilishini chaqiradi, uning harakati elektr kontakt-larni ulaydi va uzadi. Aloqa tizimlarida qo‘llaniladigan umumiy foydalanish relelari-dan farqi, ko‘pgina СЦБ relelari bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak:
- yuqori ishlash ostonasi, bu elektr magnit qoplanishlardan xato tortilishlarni istisno qiladi;
- bitta langarga ta’luqli barcha kon-takt larni mustaxkam bog‘lanishi. Bunda, bitta kontak tning xolati aniq bo‘lsa, qolgan kontaktlarning ham xolati shu kabi aniq-lanadi;
- kontaktlar tayyorlanadigan materiallar, ularni amalda o‘zaro payvandlanib qolishini istis no qiladi;
- rele kontaktlarida bir-birini takrorlash. Agar bitta kontakt payvandlanib qolsa, rele tuzili shida lan-garning o‘rtacha xolatini, boshqa kontakt larni ulan-maslik imkonini, ta’minlaydi;
- rele o‘z xolatini o‘zgartirganda, barcha kontakt-lar avval uzilishi va so‘ng ulanishi kerak.
Ushbu talablarga muvofiq temir yo‘l avtomati-kasida qo‘llanuvchi relelar, ularning xavfsizlik xususi-yatlariga ko‘ra uchta sinfga ajratilishi mumkin:

1.9-rasm. Relening
ishlash prinsipi
.
1) «N» turidagi (nazorat qilinmaydigan) relelar, shuningdek quyidagicha nomlanuvchi birinchi sinf ishonchlilikga ega bo‘lgan relelar, javobgarli zanjirlar-dalangarini tushishini qo‘shimcha nazoratsiz qo‘llanishi mumkin. Jumladan, rele langarini xavfsiz tushishi lan-garning og‘irlik kuchi yoki prujinaning siqilish kuchi bilan kafolatlanadi. Kontaktlarni tayyorlashda, ularni payvandlanib qolgan xollarida etarli darajada mustaxkam bog‘lanishni ta’minlay olmaydigan, og‘irlik kuchiga yoki prujinaning bosimiga qarshilik ko‘rsata oladigan, materiallardan foydalaniladi (masalan, kumush va ko‘mir). «N» turidagi relelar yuqori qiymatli induktivliklik, ekranlangan o‘zagi (xavo tirqishini butunlay yopilib qolishini oldini olish uchun, bu esa magnit maydonini to‘yinishiga olib kelishi mumkin) va ximoyalangan qobig‘i (atrof muxit ta’sirini istisno etish uchun) bilan tavsiflanadi;
2) «C» turidagi (nazorat qilinadigan) relelar, shuningdek quyidagicha nomlanuvchi – ikinchi sinf ishonchlilikga ega bo‘lgan relelar, ular xam muhim zanjirlarda qo’llanilishi mumkin, ammo ularningsxema orqali tekshirilishi kerak. Xususan, kontaktlarni tortilgan xolatida yopishish mumkinligini xisobga olish zarur; Vaxolanki, by xolatning extimolligi, rele cho’lg’amiga kuchlanish berilgandagi umumiy va frontal kontaktlarni yelg’andan ulanmaslik extimolligiga nisbatan kichk-dir;
3) ishonchliligi bo‘yicha uchinchi sinf relelari, signal relelari bo‘lmagan, javobgar zanjirlarda qo‘llanishi mumkin emas.
«N turidagi rele» va «C turidagi rele» aniqlanishlar – Xalqaro temir yo‘llar birlashmasi (XTYoB – MCЖД) ning amaldagi rasmiy iboralari, shu bilan birga “birinchi (ikkinchi, uchinchi) sinf” aniqlanishlar eskirib qolgan xisoblanadi, vaho-lanki ko‘p mamlakatlarda xozirgacha qo‘llanib kelmoqda.
Uchinchi sinf relelari jahon temir yo‘llarida poezdlar harakati bilan bog‘liq bo‘lmagan avtomatika funksiyalarini bajarish uchun qo‘llaniladi. Ular-ning ustunlik-lari arzonligi va odatda, yuqori ishlash tezligi xisoblanadi. Xavfsizlik funksiyalariga nisbatan «N» yoki «C» turdagi relelarni ustunligi mamalakatdan mamlakatgacha xisoblanadi. Bir tomondan, «N» turdagi rele ishlab chiqarishda qimmat va katta o‘lchamlarga ega (1.10-rasm), boshqa tomondan esa – «C» turdagi relelar uchun javobgar zanjirlarda juda murakkab ulash sxemalari talab etiladi.
«N» turdagi relelar ko‘proq G‘arbiy Evropa, AQSh va Rossiyada, «C» turdagi relelarni esa, asosan Markaziy Evropa davlatlarida (nemis zabon davlatlarni xisobga olib) qo‘llaydilar. Alohida funksiyalarni (masalan, marshrutni butkul yopish qarang) faqat «N» turdagi relelardan foydalanib amalga oshirish mumkin.



1.10-rasm. C turdagi (chapda) va N turdagi rele
Ko‘p xollarda «N» turdagi relelarni qo‘llashda javobgar funksiyalar va xavfsizlik bilan bog‘liq bo‘lgan funksiyalar, iqtisod nuqtai nazaridan turli bloklar bilan amalga oshiriladi. Bunday xolatlarda «N» turdagi relelarni javobgar funk-siyalarni bajarish uchun qo‘llanadi, boshqa masalalar uchun esa ishonchliligi past sinf relelardan foydalaniladi.
Barqaror xolati mavjudligi bo‘yicha relelarni quyidagi turlarga ajratsa bo‘ladi:

• 
  monobarqaror relelar, faqat bitta barqaror xolatga ega: agar tok o‘chirilgan bo‘lsa, doim toksiz xolatda. Ko‘pchilik xollarda qo‘llaniladi;
  
• 
  bibarqaror ((ko’p barqarorli)) relelar, ikkita barqaror xolatda bo‘la oladi va markazlashtirish tizimining ikki xolatini xavfsiz saqlash uchun qo‘llani-ladi. Misol tariqasida marshrutning yopilgan va strelkalarning talab etilgan xolatlari xizmat qiladi.
  

Xavfsizlik nuqtai nazaridan elektr zanjirlarda qo‘llaniladigan rele kontaktlarini to‘g‘ri tanlanishi xisoblanadi. Zanjirlarni ulash uchun relelarning quyidagi kontakt guruhlaridan foydalaniladi:

• 
  umumiy – ro’para (frontdal); rele toksiz xolatda bo‘lganda ular uzilgan;
  
• 
  umumiy – orqa (ortdagi); ular ulangan, agar rele toksiz bo‘lsa;
  
• 
  umumiy – ro’para va orqa; har bir chetdagi xolatda ular alohida zanjirni ulaydilar.
  

Monobarqaror relelarning eng sodda turi 1.9-rasmda keltirilgan oddiy neytral rele xisoblanadi.
Monobarqaror relelarning alohida turlariga [IRSE, 1999] quyidagilar kiradi:

• 
  o‘zgarmas tok relesi. Uning ishi magnit maydonini mavjudligiga bog‘liq va na rele cho‘lg‘amidagi tokning yo‘nalishiga, na o‘zgaruvchan kuchlanishga bog‘liq emas. Ushbu xususiyatlar uni begona magnit maydoni ta’siriga barqaror qiladi;
  
• 
  qutblangan rele. Bu relening ishlashi cho‘lg‘amdagi tokning yo‘nalishiga bog‘liq;
  
• 
  yuqori kuchlanish va toklar uchun rele. Bunday relelar kuchaytirilgan kontaktlarga ega va masalan, strelka elektr yuritgichini boshqarishda qo‘llaniladi;
  
• 
  ikki cho‘lg‘amli rele. U ikkita mustaqil cho‘lg‘amdan tashkil topgan, ularning har biri releni xolatini o‘zgarishini boshqarishi mumkin. Bu cho‘lg‘amlar bir xil yoki turli parametrlarga ega bo‘lishi mumkin (qarshilik, o‘ramlar soni). Ular turli elektr zanjirlarda ketma-ket, parallel yoki bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan xolda ulanishi mumkin. Kichik qarshilikli cho‘lg‘amlar bir qancha relelarni ketma-ket ulash uchun qo‘llaniladi.
  
• 
  harakati langarni ko‘tarilishga sekinlashtirilgan rele. Bunday rele-ning magnit tizimi, uning induktiv cho‘lg‘amining o‘zagi langarni cho‘lg‘amga kuchlanish ulanishi bilan emas, bir qancha vaqt o‘tgandan so‘ng tortadigan qilib loyihalash-tiriladi.
  
• 
  harakati langarni tushishga sekinlashtirilgan rele. Bunday relening magnit tizimi, uning cho‘lg‘amidan kuchlanish uzilishi bilan emas, bir qancha vaqt o‘tgan-dan so‘ng tushadigan qilib loyihalashtiriladi.
  
• 
  o‘zgaruvchan tokda induktiv sektorli rele. Bunday relening ishlash prinsipi, turli manbalardan induksiyalangan, o‘zgaruvchan magnit oqimlarining o‘zaro hara-katlanishiga asoslangan. Ularni asosiy qo‘llash doirasi – fazo sezgir rels zanjirlarining bo‘shlik datchiklaridir.
  

Bibarqaror rele. Ikkita barqaror xolatli rele o‘zining ta’minotni o‘chirishgacha bo‘lgan nuqtai nazardan vaziyatini saqlab qoladi. Temir yo‘llarda bunday relelar turli vazifali javobgar va javobgar emas zanjirlarda qo‘llaniladi. Bibarqaror relelarning bir qancha turlari mavjud, jumladan quyidagilar:

• 
  Magnit blokirovkali rele, o‘zgarmas magnitni o‘z ichiga oladi. O‘zak langa-rni, boshqa relelardagi kabi, cho‘lg‘am kuchlanish manbaiga ulanganda tortadi. Kuchlanish uzilgandan so‘ng langar, doimiy magnit bo‘lgani uchun, tortilgan xolda qoladi. Rele langarini cho‘lg‘amga teskari (qutbli) yo‘nalishdagi kuchlanish ulan-gandan so‘ng tashlaydi. Bunday kuchlanish uzilgandan so‘ng rele toksiz xolatda qoladi. Bunday funksiyalarni bajarish uchun ba’zi bir relelarning tuzulishida ikkita cho‘lg‘am mo‘ljallanadi;
  

• 
  Qayd etuvchi rele (fiksatsiyalovchi) (1.11-rasm) bitta langan va ikkita induktivlik cho‘lg‘amlarini o‘z ichiga oladi. Birorta cho‘lg‘am ulanganda unga langar tortiladi. Taranglik kuchi sababli largar o‘z xolatini ikkinchi cho‘lg‘amga kuchlanish ulanmagunga qadar saqlab qoladi;
  
• 
  Magnit qulfli rele (1.12-rasm) ikkita cho‘lg‘am va ikkita langarni siljituvchi tortqichlardan tashkil topgan. Tortqichlarning tuzilishi langarlarning bir xil xolatini mexanik ravishda istisno etadi. Qaysi cho‘lg‘amga kuchlanish ulanishiga bog‘liq xolda (xozirgi xolatiga keltirgan yoki karama-karshi), rele oldingi xolatida qoladi yoki yangi xolatga o‘tadi. Har qanday cho‘lg‘amdan kuchlanish o‘chirilganda releni o‘tishiga olib kelmaydi
  

Q
urama rele. Qurama relelarda mono- va bibarqaror relelar tuzilmaviiy bir-lashtirilgan. 1.13-rasmda shuday relelarning biri ko’rsatilgan.


1.11-rasm. Qayd etuvchi rele



1.12-rasm. Magnit qulfli rele
U

1.13-rasm. Qurama rele


Ushbu misolda monobarqaror tizimning yakori, rele cho’lg’amiga istalgan qutibla-nishdagi kuchlanish berilganda qaiyta ulanadi.
Bibarqaror tizimning yakori faqat, oldingi ulanishga nisbatan kuchlanish qutblani-shining o’zgarishi sodir bo’lganda, o’zining xolatini o’zgartiradi. Bundaiy relelar, misol uchun, bizda strelka yuritmasining joiylashganligini nazorat qiluvchi sxemalarda qo’llaniladi.¹