1-mavzu: boshqaruv psixologiyasi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari reja

5.liderlik va rahbarlik.
Mehnat jamoasidagi har bir xodim guruhda o‘zining mavqyeiga ega. Bu 
mavqye rasmiy yoki norasmiy tarzda qo‘lga kiritilgan bo‘lishi mumkin. Rasmiy
mavqye xodimning mansab pog‘onasidagi o‘rni va uning lavozimidan kelib 
chiquvchi vakolatlari bilan ifodalanadi.
Har qanday xodim o‘z hamkasabalari bilan o‘zaro munosabatda bo‘lar ekan, 
turli omillar ta‘sirida bu munosabatlar hissiy rang ola boshlaydi.
Hissiyotga asoslangan munosabatlar ikki ko‘rinishda - yoqtirish (simpatiya) 
va yoqtirmaslik (antipatiya) sifatida shakllanadi. Shunday xodimlar ham borki, ular
o‘zining ma‘lum xislatlari bilan jamoaning ko‘pchilik a‘zolarida simpatiya uyg‘ota 
oladilar va ular guruhning norasmiy tizimida yuqori mavqyeni egallaydilar.
Psixologik talqin bo‘yicha, jamoaning rasmiy tizimida yuqori mavqyeni egallovchi 
xodim rahbar bo‘lib hisoblansa, norasmiy tizimda yuqori mavqyeni egallovchi
shaxs esa - liderdir.
Liderlik holati, odatda, guruhning norasmiy munosabatlar tizimida amalga
oshadi. Biron-bir shaxsning lider darajasida tan olinishi unga hissiy yaqinlikni, 
uning ish bilan bog‘liq bo‘lgan qator fazilatlarini yuqori baholashni va ushbu
shaxsning guruh manfaatlariga e‘tiborliligini anglatadi. Lider - guruhning hamma 
a‘zolari tomonidan tan olingan shaxs. Liderning qadriyatlar tizimidagi asosiy jihati
- guruh manfaatini har narsadan ustun qo‘yish, doimo guruh oldiga qo‘yilgan 
vazifani yechishga sidqidildan kirishish va bu jarayonda jamoani safarbar eta
olishidir.
Mehnat jamoasidagi lider avvalambor o‘zining ishchanlik xususiyatlari bilan
farqlanib turadi, chunki, u aynan mehnat faoliyati tufayli boshqalardan ajralib 
ko‘zga tashlana boshlaydi. Bundan tashqari, lider, guruh manfaatini himoya etar
ekan, kezi kelganda rasmiy munosabatlar tizimiga va rasmiy doiralar manfaatiga 
ham zid chiqa oladi.
Natijada, jamoada rasmiy rahbar va norasmiy lider o‘rtasida ziddiyat paydo 
bo‘lishi mumkin. Korxona manfaatidan kelib chiqsak, jamoadagi rasmiy rahbar va

---

norasmiy tizimda shakllanuvchi lider bir shaxs orqali ifodalanishi eng maqbul

holdir.
Zamonaviy psixologiya fani, o‘z yutuqlari orqali, liderga xos fazilatlar
tabiati va unga erishish yo‘l-yo‘riqlari haqida yetarlicha ma‘lumot bera oladi. Shu 
munosabat bilan liderga xos bo‘lgan jihatlarni uch toifaga kiritishimiz mumkin:
1) jamoa manfaatlariga yo‘nalganlik;
2) kasbiy mohirlik, har qanday muammoli vaziyatda qiyinchilikni o‘z
bo‘yniga olish va ishni oxirigacha hal etishda tashabbuskor bo‘lish;
3) emosional, hissiy jalb etuvchanlik xislatlari. Yuqorida sanab o‘tilgan
xislatlar majmuasining ketma-ketligi ham o‘z mantiqiga ega. 
Tadqiqotlar orqali aniqlanishicha, hissiy jalb etuvchanlik odatda lider
shaxsda juda yorqin ko‘zga tashlanishi shart emas ekan. Shaxsda bu 
ko‘rsatkichning o‘rta me‘yorda mavjudligi, uni liderlik darajasida tan olinishi
uchun yetarlidir. Lekin insonga xos hissiy jozibadorlik ko‘rsatkichi pastligi ish 
yuzasidan o‘tadigan muloqot va muzokaralarga salbiy ta‘sir etishi mumkin.
Rahbarning muloqot sirlarini yaxshi bilishi orqali atrofdagilarda o‘zi haqida ijobiy 
taassurot uyg‘ota olishi ushbu ko‘rsatkichni oshirishdagi asosiy vositadir.
Rahbarlik tayinlanuvchi lavozimdir, liderlik esa hamfikrlar tomonidan 
ko‘tarilgan shaxs mavqyeidir. Agar rahbar va lider o‘rtasidagi farqga e‘tibor
beradigan bo‘lsak, ko‘pgina jihatlarni sanab o‘tishimiz mumkin. Masalan, rahbar 
xodimlarga ega bo‘lsa, liderning hamfikr tarafdoshlari mavjud, rahbar tayinlansa,
lider jamoa a‘zolari orasidan ajralib chiqadi, rahbar o‘z hokimiyatiga asoslansa, 
lider esa obro‘siga tayanadi. Rahbar o‘z majburiyati bo‘yicha tashkilot manfaatini
birinchi o‘ringa qo‘yadi va shu xususiyat unga rasmiy tus berib, jamoa oldida 
liderga nisbatan uni bir muncha «zaif» holatga qo‘yadi.
Hayotda ko‘pgina jamoalar uchraydiki, ularda rasmiy rahbar va lider alohida 
shaxslardan iboratdir. Bunday jamoa hayotidagi ko‘p vaziyatlarda guruh a‘zolari
rahbardan ko‘ra norasmiy lider tomonida bo‘lishlari ehtimoli kuzatiladi. Jamoadagi 
rasmiy rahbar va norasmiy liderning o‘zaro munosabati doimo qiyin masalalar
doirasiga kiradi. Bunday vaziyatda odatda ko‘pchilik rahbarlar liderni siqib 
chiqarishga, undan qutulishga intilishlari kuzatilsa, boshqa bir rahbar bu liderdan
foydalanishga, uni guruh maqsadiga tezroq erishish yo‘liga safarbar etishi mumkin. 
Rahbarning lider bilan o‘zaro til topishi, hamfikr bo‘la olishi albatta bo‘lajak
muvaffaqiyatlar garovidir. Buning uchun rahbardan ham topqirlik, sabr-toqat va 
o‘z shaxsiy manfaatidan ustun tura olish qobiliyati kutiladi.
Rasmiy rahbar va guruh lideri turli shaxslardan iborat bo‘lsa, ular o‘rtasidagi 
kelishmovchilik ko‘pgina xodimlar tomonidan ijtimoiy adolatning buzilishi
sifatida idrok etiladi. Lider bilan munosabatni rivojlantirish esa aksincha, 
guruhdagi kuchlarni tan olish, oqillik yo‘lini tanlash deb baholanadi. Rahbar sezgir
shaxs sifatida nafaqat liderga, balki bunday xislatga ega bo‘lgan har bir guruh 
a‘zosiga alohida diqqat ajrata olishi lozim.
Lekin hayotda hamma narsa ham o‘ylanganday silliq ketavermaydi va 
rasmiy rahbar bilan norasmiy lider manfaatining zidligi, rahbarning iltifotli
qadamiga qaramay norasmiy liderning qaysarligi to‘qnash kelishi mumkin.

---

Bu esa jamoadagi nizo bilan ifodalanadi va bunday hollarni hal etish yo‘l-

yo‘riqlari haqida jamoadagi nizolar mavzusida batafsil gapirib o‘tiladi.
Liderga xos bo‘lgan fazilatlarni shakllantirish bo‘yicha psixologiya fanida
qator amaliy tadbirlar mavjud bo‘lib, bu xil dasturlar interfaol ta‘lim uslubiga 
asoslangan amaliy mashg‘ulotlarda o‘z aksini topadi.
Shaxsning liderlik jihatlarini rivojlantiruvchi psixologik tadbirlarning 
metodologik asoslari bir muncha bahsli bo‘lib, bu mavzuning puxta ishlab
chiqilishi ushbu mashg‘ulotlardan olinajak natija samarasini belgilaydi. Yaqin 
paytgacha psixologiya fanida shaxsning liderlik xislatlarini shakllantirish bo‘yicha
«Xislatlar nazariyasi» degan ta‘limot yetakchi bo‘lib kelgan. Bu ta‘limotga binoan 
liderlikni ifodalovchi bir necha xislatlar mavjud va ushbu xislatlar majmuasi
shaxsning o‘zgalarga ta‘sir etish qobiliyatini belgilaydi. Ammo, aniqlanishicha, 
xislatlarning shunchaki majmuasi shaxsni lider darajasiga ko‘tara olmaydi va bu
xislatlar soni bir necha o‘ntalikdan iborat bo‘lishi mumkin. Bu xislatlarni 
shakllantirish, ularni shaxs tuzilmasidagi boshqa tarkibiy jihatlar bilan
muvofiqlashtirish va insonning ichki mazmun-mohiyatiga aylantirish o‘ta 
murakkab masaladir. Ko‘p yillik psixologik tadbirlar bunday yo‘lning kammahsul
ekanligini ko‘rsatdi.
Shaxsning
liderlik 
imkoniyatini
rivojlantirishning 
zamonaviy
yondoshuvlaridan biri, insonda shakllangan qobiliyatga suyanishni va shu 
qobiliyatni imkon bergan vaziyatda namoyon etilishini taqozo etadi. Bunday
yondoshuv «situativ liderlik» deb atalib, unda lider deb, tan olingan shaxsning 
umumiy maqsadga erishish yo‘lida muammoli vaziyatda o‘z qobiliyatini namoyon
eta olishi tushuniladi. 
Bu nazariyaga binoan guruh doimo bir necha liderga ega bo‘lishi mumkin va
kezi kelganda har bir jamoa a‘zosi muammoli vaziyatni hal etish borasida o‘z 
qobiliyat va imkoniyatini namoyish eta oladi. Fikrimizcha, samarali foliyat olib
boruvchi rahbar o‘z jamoasida aynan shunday muhitni yaratishi kerakki, har bir 
xodim zarur vaziyatda o‘z imkoniyatini ishga solish orqali muammoli vaziyatni hal
etishda qatnashishi va boshqaruv jarayonida ishtirok etayotganini his qila olsin.
Buning uchun jamoa, har qanday vaziyatni hal etishda chuqur mas‘uliyat his
etuvchi va o‘z ishining ustalari bo‘lgan professional xodimlarga ega bo‘lishi lozim. 
Shu bilan birga, guruhda doimo shunday xodimlar topiladiki, ular paydo bo‘luvchi
ko‘pgina muammoli vaziyatlarni hal eta oluvchi universal qobiliyatga ega. Shu 
nuqtai nazardan qaraganda, liderlik ko‘p jihatdan shaxs tug‘ma qobiliyalarining
yetarli darajada shakllanganligi bilan xarakterlanadi.
Yuqorida aytganimizdek, liderlikniing asosiy jihatlaridan biri –guruh
manfaati haqida g‘amxo‘rlikdir. Shuning uchun ham liderlik ta‘rifidagi asosiy 
ma‘no kasb etuvchi tomonlar bu – shaxsning ushbu vaziyatni muvaffaqiyatli hal
eta olish qobiliyati va guruh manfaati yo‘lidagi jonbozligi deb tushunilishi 
mumkin.
Shaxsning liderlik imkoniyatini namoyon ettiruvchi yana bir asosiy tomon – 
jamoaning talab va istagiga mos kela olishidir. Turli mehnat jamoalari o‘z
mas‘uliyat darajasidan kelib chiqqan holda turlicha istaklarni namoyon etadi va 
hatto, ba‘zida jamiyat manfaatiga to‘la mos kelmaslik hollari ham kuzatiladi.

---

Bunday jamoalarda esa, tabiiyki destruktiv, ya‘ni buzg‘unchi xulqqa mos keluvchi

liderlar ajralib chiqadi va ular guruhning yashirin motivlarini namoyon etuvchi 
o‘ziga xos kuchga aylanadi. Misol tariqasida, o‘smirlik davrida namoyon bo‘luvchi
va xulq og‘ishi bilan xarakterlanuvchi guruhlar va ularning liderini, yoki ba‘zi bir 
mehnat jamoasida tashkilotni qoloqlikka tortuvchi asosial xulq egalaridan iborat
guruhlarni eslash mumkin.
Amerikalik
tadqiqotchi