l. Tabiiy resurslar haqida tushuncha. 2.
Tabiiy resurslarning turlari.
3. Tabiiy resurslarni himoya qilish.
4. Tabiatni muhofaza qilish aspektlari.
Tayanchso'zlar: Tabiiy resurs, iqtisodiy aspekt, tarbiyaviy
aspekt, soglomlashtirish aspekti, estetik aspekt, ilmiy aspekt.
TABIIY RESURSLAR: tushunchasini ta'riflashdan oldin, bu
tushunchani ko'pchilik mualliflar tomonidan turlicha talqin qilinishi
haqida aytib o'tish kerak. Akademik I.P.Gerasimov bilan professor
D.A.Armond tabiiy resurslarga eng to
’
liq ta'rif beradilar. «Tabiiy
resurslar kishilar bevosita tabiatdan oladigan va ularning yashashlari
uchun zarur bo
’
lgan xilma-xil vositalardir». Iqtisodiy geograf pofessor
Y.G.Saushkin elektr energiya olish, oziq-ovqat
maxsulotlarini ishlab
chiqarish uchun foydalanishi mumkin bo
’
lgan komponentlarni va
sanoat uchun xom-ashyoni tabiiy resurslarga kiritadi. Yana bir
geografik A.A.Mints bu haqda boshqacharoq fikr bildiradi. U tabiiy
resurslardan foydalanish formalari va yo'nalishlariga qarab, ularni
iqtisodiy jihatdan klassifikatsiya qilishni birinchi o'ringa qo
’
yadi.
Bu klassifikatsiyada tabiiy resurslar moddiy ishlab chiqarishning
asosiy sektorlaridan ishlab chiqarishdan tashqari sferada
foydalanishga qarab gruppalarga ajratilgan. Tabiiy resurslarni yana
shu tariqa klassifikatsiya qilish K.Marks asarlarida uchraydi. Shunday
qilib tabiiy resurslar kishilarning yashashi
uchun zarur manbalari va
mehnat
vositalari
manblariga
bo'linadi.
Mukammalroq
klasifikatsiya qilinganda tabiiy resurslar quyidagilarga bo'linadi: a)
moddiy ishlab chiqarish resurslari -sanoatda yoqilg'i, metallar, suvlar,
yog'och-taxta, baliq, qishloq xo'jaligida sug'orish uchun suv,
ovlanadigan hayvonlar. b) ishlab chiqarishdan tashqari sfera
resurslari, ichimlik suv, daraxtlar, kishilarni davolash uchun
iqlim
resurslari va hakozolar. Tabiiy jismlar va kishilar foydalanadigan
energiya turlari RESURS lar deyiladi. Resurs so
’
zi fransuzcha
so'z bo'lib «yashash vositasi» degan ma'noni bildiradi. Tabiiy
resurslar kishilarning
yashashi uchun zarur bo
’
lgan shunday
vositalarki, bu vositalar jamiyatga bevosita emas balki ishlab
chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish vositalari orqali ta'sir etadi.
Tabiiy resurslar - ovqatga ishlatiladigan yovvoyi o
’
simliklar va
hayvonlar, kishilar ichadigan va boshqa ko'p maqsadlarda
foydalanadigan suvlar, metallar olinadigan rudalar, uylar
quriladigan yogoch taxtalar, energiya va yoqilg'i manbalari
bo
’
lgan kumir, neft, tabiiy gazlardir. Tabiiy resurslardan to'g'ri
foydalanish va ularni muhofaza qilish uchun klasifikatsiya qilish zarur.
Tabiiy resurslar ikki turga bulinadi: tugaydigan va tugamaydigan
resurslarga.
Tugaydigan resurslar o'z navbatida 2 gruppaga bo'linadi -
tiklanadigan va tiklanmaydigan. Tiklanmaydigan tabiiy resurslar yoki
foydalanayotgan darajadan yuz ming
marta va million - million
marta sekin tiklanadigan
tabiiy resurslar birinchi gruppaga kiradi. Butunlay yo'q bolib
ketadigan va juda kamayib qoladigan yer osti boyliklari, foydali
qazilmalar shular jumlasidandir. Demak, bunday resurslarni tiklab
bo'lmas ekan, mineral resurslardan ratsional foydalanish ularni
tejab-tergab ishlatish va qazib olayotganda xo'jalikning boshqa
sohalariga, chunonchi yerlarga zarar etkazishga yo'l qo'ymaslik
kerak. Havo, suv resurslari, energiya (quyosh energiyasi, yadro,
geotermal, shamol, tcf Iqin energiyalari) Er osti qazilmalari (ko
’
mir,
neft, gaz, ruda va h.k) Tuproq, o
’
simlik va hayvonlar, ba'zi
mineral
resurslar Tiklanadigan tabiiy resurslar butunlay yo'q bo
’
lib
ketmaydi va qaytadan tiklanadi. Tirik mavjudotlar, o
’
simlik va
hayvonlar, shuningdek, tuproq ana shunday resurslardandir.
Chunonchi, tuproq yo'q bo
’
lib ketmaydi balki, asosiy xossasini
umundorligini yo'qotadi. Bunday resurslardan foydalanayotganda
shuni esda tutish kerakki, muayyan tabiiy sharoitning buzilishi
ularning qayta tiklanishiga halaqit berishi mumkin. Masalan, hozirgi
vaqtda butunlay qirib yuborilgan ko
’
pgina
hayvon va o
’
simlik turlari,
shuningdek erroziya natijasida butunlay buzilgan tuproqlar
qaytadan tiklanmaydi. Bunda tiklanadigan tabiiy resurslarning paydo
bo'lish protsessi muayyan tezlikda bo'lishini esda saqlash kerak.
Masalan, otib tashlangan hayvonlarning qaytadan paydo bo'lishi
uchun bir yil yoki bir necha yil kerak. Daraxtni kesib tashlagan
o'rmon kamida 60 yildan keyin qayta tiklanishi mumkin. Tarkibi
o'zgargan tuproqning yaxshilanishi uchun esa bir necha ming yil vaqt
kerak. Shuning uchun ham tabiiy resurslarni ishlatish sur'atiga to'g'ri
kelishi kerak.
Tiklanadigan tabiiy resurslarga zaruriy sharoit yaratib berilsa
kishilarga abadiy xizmat qilish mumkin.
Tugamaydigan tabiiy resurslarga - suv, iqlim va kosmik resurslar kiradi.
Suv resurslari- suv barcha jismlar orasida eng ajoyibdir. Suv tabiatda
uchta fizik holatda: qattiq, suyuq va bug'simon holatda uchraydi.
Dunyodagi suvlarning 92-94 % okeanlardadir. Bevosita foydalanishga
yaroqli suv barcha suv zahirasining 1% iga ham etmaydi. Biroq
bitmas tuganmas hisoblangan dengiz suvlari ham o'ta ifloslanishi
xavfi ostida turibdi. Chuchuk suv esa miqdor jihatidan tugaydigan
resurs
hisoblanadi, chunki kishilarga ishlatish uchun yaroqli suv
kerak. Yer sharining ko'pgina joylarida suvdan noratsional
foydalanishi, daryolarning sayozlanib qolishi va boshqalar oqibatida
chuchuk suv miqdori keskin kamaymoqda. Xolbuki, sugorish sanoat
va kommunal xo'jalik uchun suvga bo
’
lgan ehtiyoj yildan yilga ortib
bormoqda. Iqlim va kosmik resurslar quyosh radiatsiyatsiyasi yorug'lik
va issiqlik, atmosfera havosi, shamol erroziyasi ham, iqlim
resurslariga kiritiladi. Planetamizga kelgan quyosh nurlarining
yarmidan ko
’
prog'i energiyaning boshqa turiga aylanadi. Quyosh
nurlarining muayyan qismi tuproq, suv va havoni isitishga sarf bo
’
ladi
va asta sekin havoga tarqaladi. Bir qismi o
’
simliklar tomonidan
o'zlashtiriladi.
Quyoshning nurli energiya manbai milliard-milliard yilga etishi
mumkin. Shuning uchun ham quyosh energiyasi bitmas
tuganmasdir.
Atmosfera havosi kishilar, hayvonlar o^simliklarning nafas olishi
uchun zarur. Havo bitmas tuganmas lekin uning tarkibi o
’
zgarishi
mumkin. Havoni ifloslash ishiga sanoat korxonalari va transport
mashinalaridan chiqayotgan gazlar sabab bo'lmoqda,
bu esa inson
organizmi uchun zararlidir.
Dostları ilə paylaş: