1-mavzu: Vokal va zamonaviy musiqa fanining maqsad va vazifalari Reja

4.Xonadalik ijrochiligi tarixi. O’zbekistonda xonandalik sanhatining asoslarini o’rganar ekanmiz jahon xonandalik maktablari tarixiga nazar tashlashimiz lozim. Res’ublikamizda akademik kuylashuslubiasosan rus xonandalikmaktabitajribasigatayangandir. Rus akademik xonandaligiirmoqlari esa - rus xalqqo’shiqlariningo’ziga xoskuychanligi, kuyinigkengligivamahnosiningboyliginio’ziga jamlagan. O’ziga xoslikniavaylaganxolda rus xonandaligimaktabi Italiya, Frantsiya va Germaniya xonandalikmaktablarining boy udumlarinio’zlashtirdi. Uningrivojigao’z xissasini qushganlardanG.Lamakinniaytibo’tishimizmumkin. U 1837 yilda yaratgan “Metodu ‘eniya-1” va “Metodu ‘eniya-2” asarlari, F.Evseevning 1833 yilda cho’ etilgan “SHkola ‘eniya” asari, A.Varlamovning “‘olnaya shkola ‘eniya” asarlaridagi ko’rsatmalari zamonaviy kuylash ‘rintsi’lari bilan hamohang va chambarchas bog’likdir.
Rus xonandaligi maktabining rivojiga katta xissa qo’shganlardan, Glinkaga qadar davr bastakorlari ham hisoblanishadi, bular: D.Bortnyanskiy, A.Verstovskiy, A.Gurilyovlardir. Lekin aynan Glinkaning ijodida milliylik yorqin ifodalanadi. Glinka rus klassik xonandaligi maktabining asoschisidir, bunga 1836 yil 27 noyabrda namoyish etilgan “Ivan Susanin” o’erasi ‘remherasi sabab bo’ldi deya olamiz. Rus bastakorlari milliy musiqaning anhanalarini saqlagan holda unga yangi intonatsiyalar, usul va garmoniyalar olib kirdilar, bu xonandalik musiqasining rivojiga katta tahsir ko’rsatdi va xonandalar oldiga yangi vazifalar qo’ydi. Rus xonandaligi maktabiga missiy ifoda, uslublarining ko’’ qirraligi xosdir. Bu uslublarga ega inson barcha tillarda ahlo darajada kuylay olishi mumkin. Bunda nafasdan foydalanish, tanglay ish faoliyati, yahni rezonatordan foydalana bilish, matnga yuqori ehtibor, badiiy haqiqat yaratish katta ahamiyatga egadir.
Boshqa milliy xonandalik maktablaridan farqli, rus xonandalik maktabi italg’yan belg’kanto uslubini o’zida mujassam etdi va rivojlantirdi. Bunga rus tilidagi (italg’yan va ukrain tillariga o’xshash) unli harflarning kuychanligi sabab bo’ldi.
Akademik yo’nalishda barcha millat vakillari kuylay oladilar, lekin doim talaffuz etishda o’zgarish ro’y beradi. “Til ovoz naychalarining vibratsion ishiga o’z tahsirini ko’rsatadi, tahsir ko’rsatibgina qolmay kekirdak faoliyatida ham katta o’rin egallaydi” (L.Dmitriev). Istehdodli akademik yo’nalishda kuylovchi xonanda uchun kuylash qancha oson bo’lsa, milliy yo’nalishda kuylash xam shuncha oson bo’ladi. O’zbekistonda bu ikki yo’nalishda kuylagan xonandalar bor, bular xalk artistlari K.Zokirov, N.Xoshimov, S.Yarashev, A.Azimov, S.Kobulova va boshkalar.
Rus professional musiqasiaynanxonandalik sanhatiningrivojidakattao’rinegalladi. Glinka “Musiqanixalqyaratadi, bastakorlarungasaykalberadilar” –deganedi. Haqiqatdanxam rus xalqqo’shiqlari rus bastakorlariningilxomlanishmanbai bo’lgan. Uningasosidabirinchirus o’era asarlariyaratilaboshlandi.Rus professional xonandalariningetishibchiqishigaRossiyadacherkovqo’shiqchiligi kattaxissaqo’shdi. Kiev Rusida xristian dininingto’laqabulqilinishinafaqatdingaxizmatqiluvchilarga, balki musiqiysavodi bor xonandalarga bo’lgantalabnikeltiribchiqardi. Manastirlarqoshidagimaktablardaxonandalar Musiqiysavodni to’liqo’rganisharedi. Qadimruscherkovmusiqasito’liq jo’rsizkuylashgaasoslanganedi. Musiqiysozlar jo’rligida ijro etish taqiqlangan). SHu tariqa - rus xalq qo’shiqlari va cherkov qo’shiqchiligi, xonandalik madaniyati, professional akademik qo’shiqchiligining dunyoga kelishida va rivoj to’ishida muhim o’rin egalladi.

17. 
    asr o’rtalarida va XVIII asr boshlarida musiqiy teatrlar tashkil etish uchun ilk xarakatlar bo’ldi. ‘yotr davrida Kunst boshchiligidagi 7 kishidan iborat aktyorlar gruhi taklif qilindi va ilk bor ariya, ariozolar kiritilgan tomoshalar namoyish etila boshlandi.
    

1735yildaRossiyagaF.Arayyaboshchiligidagiitalg’yan o’era tru’’asidoimiyfaoliyatuchuntaklifetildi. Italyano’erasi rus zaminidaildizotaboshladi. BudavrdaRossiyada o’era yangilik bo’lsa, Italiyada yarim asrmaboynidaijroetilibkelmokdaedi.
O’era yangi janr sifatida uyg’onish davri tahsiridadunyogakeldi. O’shadavrgaxos’olifonikuslubkuylovchigaxissiyotlarnibildirishgaimkoniyatbermasedi. So’z ko’’ovozlimusiqa sayqali ichida yo’kolib, mahnosiz bo’libqolaredi. Ilg’or musiqachilar guruhi o’z ijodlarigagomofonuslubniqaytaribmusiqa so’zgaasoslanishikerakligini ko’rsatdilar. Buizlanishlarzaminidayangimusiqiygomofonshakildagi jo’rli o’era, kantata, yakkaovozlaruchunasarlaryaratildi. Rossiyagaitalg’yano’erasikiribkelayotganvaqtdaitalg’yan belg’kantosi - yuqori xonandalikmahoratiikkinchidavrnio’z boshidano’tkazayotganedi. Bubetakror kastrat-xonandalarining, o’ziga xoskuylashning yuqori cho’qqissini egallaganustalariningsahnadagihokimligidavriedi.
Italiya xonandalik sanhatiningulkanrivoji boshqa davlatlarningmusiqiyvaqo’shiqchilik sanhatirivojigao’z tahsirini ko’rsatmayqolmasedi. G’arb durdonasi - o’era Rossiyagakiribkelgandavrdajudaqiyinchilikbilansaroy ahli tomonidanqabulqilinaboshladi. Jiddiy o’era zerikarlituyilar, mahoratbilanijroetilayotgankuylashodatiyemasdekedi. Ku’roq xor musiqasigaaxamiyatberilaredi. Buajablanarlixolatemas, chunki Italiya o’erasi’aydobulishdavrigacha xor sanhati yuqori rivojto’gandi, Yevro’aningxechqaysidavlatida xor asarlaributariqa ko’’ bo’lganemasedi.
BastakorArayyaRossiyada 25 yilfaoliyat ko’rsatdi. Yelizaveta ‘etrovna davridao’eragaborishgaodamlarmajburetilardi, Yekaterina davrigakelibo’eragaborishsevimlimadaniyxordiqqa aylandi. Musiqa vakuylashnio’rganishtarbiyaningmuhim bo’lagi sifatidaqabulkilindi. Mahalliyxonandavamusiqachilarnitayyorlashni taqazoetuvchishoxfarmonlarichiqarildi, “Gluxov qo’shiqchilikmaktabi” tashkiletildi, buerdadiniyqo’shiqchilik sanhatio’rganilishibilanbirgalikda, dunyoviyqo’shiqchilikhamo’rganilaboshlandi.
Rus bastakorlariningdastlabkiasarlariqarama–qarshifikrlardavridayaratildi. Saroy ahli yangi sanhatnirivojiga to’sqinlikqilardilar. Rusmadaniyatiarboblariyangi o’era yaratilishigabehisobhissaqo’shdilar. Yangi sanhatmilliydemokratik, ayrimhollardaesaKre’ostnoytizimigaqarshiedi. O’eralarningbundaytavsiflanishi, ularniyaratganavtorlarningsobiqKre’ostnoyyoki ‘ast tabaqadanchiqqan insonlarekanligidandir. BularE.Fomin, M.Sokolovskiy, M.Matinskiy, D.Kashinva boshqalar.
Rus o’era xonandalario’ziga xostarzdaedilar. Ammolekin Italiya qo’shiqlik maktabining rus qo’shiqchilariga tahsiri shubhasizkattaedi. Buning oqibatida XVIII asrning 30-yillariga kelibItalg’yan vokal musiqasiijrochilarixaryiliRossiyagaijodiysafarqila boshladilar, rus xonandalarimukammalnafasgatayanganholdaovozdachuziqoxangxosilqilish, kaloroturaovozivaboshqa texnik usullarbilanishlashnio’rgandilar.
Rossiyadamilliy o’era yaratganbastakorlar–xonandalikdandarsberuvchibirinchio’qituvchilar bo’lganlar. Yevstigney Fomin “Yamshiki na ‘odstave”milliyo’erasiavtoridir. M.Ste’anova, I.Samoylova va O.’etrovalarni o’era sahnasigatayyorlagan Ivan Alekseevich Rutin engyaxshio’qituvchilardan bo’lgan.
BastakorBortnyanskiysaroyqoshidagikuylashka’ellasidakatta ‘edagogik faoliyatko’rsatgan. Uningasarlaridagibosiqkuychanoxang, yuqori notalarning yo’qligi, ovozhasilqilishdagiqulay tessitura ovozningrivojto’ishigayordambergan. Buxonandalik sanhatirivojidakatta ahamiyatqozongan.
XVIII asroxirida Rossiya xonandalik’edagogikasitashkilto’ishiga, bastakor, dirijyor vaxonandaliko’qituvchisiKaterinoKavasokattaxissaqo’shdi. U nafaqatijrochilarni, balki mutaxasisliko’qituvchilarinihamtarbiyaladi. Bular Kovalyova, SHelexov, Turikvaboshkalar. Rus xonandalikmaktabining’oydevorio’rnatilishida rus xonandalariningartistikfaoliyatixamo’rinegallaydi.
O’zining ahlodarajadagiqobiliyati, texnik jihativamahnoli ijrosibilantinglovchilarnilolqoldiraolganaktyorlarA.Mixaylova, N.Semyonova, A.Krutitskaya, Ya.Vorobyova, N.Zlov, N.Lavrovva boshqalarnisanabo’tishmumkin. Rus xonandalarining ijrochilik uslubini shakillanishi va bastakorlarning dasturlarini targ’ib etilishi tilga olingan XVIII asr II-choragida Moskva katta teatri rahbari A.Verstovskiyni eslamay bo’lmaydi. Verstovskiy obrazningyaratilishida-oddiy, kengvamazmunli kuy –ohngasosiyomildebxisoblaydi. Verstovskiy o’eralari rus xonandalikuslubinishakillantirdi, xonandalarnimilliyruxdatarbiyaladi.
Rus xonandalariningijrochilikuslubiningshakillanishiga ular tomonidan Frantsuz o’era dasturiniijroetganliklari ham tahsir kursatdi. XVIII asr o’rtasida Rossiyaga frantsuz tru’’asi taklif etildi.
Xonandalik sanhatining rivojida romanslar ham katta o’rin egallaydi. G.Te’lov va F.Dubyanskiy - birinchi rus romansini bastalaganlar. Rus bastakorlarining, kamer xonandalik yo’nalishida ijod etgan yirik namoyondasi O.Kozlovskiy edi. “Delitant” - deb atalgan bir gurux istehdodli bastakorlarni ijodiy faolligi davri XIX asr boshlariga to’g’ri keladi. Titov shu guruh vakilidir. Rus romansi ustalari A.Alyabhev, A.Varlamov, A.Gurilyov, N.Bulakovlarni xalq qo’shiqlari va shahar romanslari tahsirida yozgan asarlari o’zining soddaligi, yurakka yaqinligi bilan ijrochilarni o’ziga rom eta olgan.
SHunday qilib xonandalik sanhati o’zining 100 yillik, Italg’yan o’erasi kirib kelgan davrdan, birinchi rus klassik o’erasi “Ivan Susanin” yaratilgunga qadar, davrida juda qiyin va o’ta zarur bosqichni bosib o’tdi. Rus xonandalariitalg’yanva frantsuz maktablariningtexnikasi, madaniyatinio’rganganxoldamilliyijrochilikkasodiqqoldilar. Rus milliyqo’shichilikmaktabiningasosiyxususiyatlarinitavsiflabberuvchiomillarniuninggullagandavri, XIXasroxirlaridaijodqilganxonandalarasarlarida yaqqol ko’rishimizmumkin.