1. Menejmentning tarixiy shart-sharoitlari. Menejmentning ilmiy maktablari

Tizimli yondashuv (50 yillarning oxiridan hozirgi vaqtgacha). 50-yillarning oxirida boshqaruvda tizimlar nazariyasini qo'llanishi menejmentga boshqaruv fani maktablari va xususan, amerikalik olimlar J.Pol Getti va Piter F. Drukerlarning muhim ulushi bo'lgan. Bu yondashuv nisbatan yaqindan qo'llana boshlaganligi tufayli, hozirgi vaqtda ushbu maktabning boshqaruv nazariyasi va amaliyotiga haqiqiy ta'sirini to'liq darajada baholashning iloji yo'q. Shunga qaramasdan bugun uning ta'siri juda katta va bundan keyin ham u o'sib boradi. Tizimli asosda, ehtimol, kelajakda ishlab chiqiladigan yangi bilimlar va nazariyalarni sintez qilish mumkin bo'lar.

O'zgaruvchanlar va ularning tashkilot samaradorligiga ta'sirini aniqlash menejmentga tizimlar nazariyasining mantiqiy davomi bo'lgan tizimli yondashuvning asosiy ulushi bo'ladi.

Rahbarlar tizimlar nazariyasini boshqaruv jarayoniga nisbatan qo'llashlari uchun tashkilotni o'zgaruvchan tizimlar sifatida bilishlari kerak. Ular tashkilotga o'zgarayotgan tashqi muhit sharoitlarida har xil maqsadlarga erishishga mo'ljallangan odamlar, tuzilma, vazifalar, texnologiya kabi o'zaro bog'langan elementlarning majmuasi sifatida qarashlari kerak.

Jarayonli yondoshuv (1920 yildan hozirgi vaqtgacha). Bu yondashuv hozirgi vaqtda keng qo'llaniladi. U birinchi marta ma'muriy boshqaruv maktabi vakillari tomonidan taklif qilingan bo'lib, ular menejerning vazifasini ta'riflashga harakat qilganlar. Bu konsepsiyani dastlabki ishlab chiqilishi A.Fayolga tegishlidir. Ushbu yondashuvga ko'ra, boshqaruv uzluksiz o'zaro bog'liq harakatlar (xizmatlar) jarayoni sifatida ko'rib chiqiladi, ularning har biri ham, o'z navbatida bir necha o'zaro bog'langan harakatlardan iborat bo'ladi. Ular kommunikatsiyalar va qaror qabul qilishning bog'lovchi jarayonlari bilan birlashganlar. Bunda rahbarlik (yetakchilik) mustaqil faoliyat sifatida ko'rib chiqiladi. U xo dimlarga ta'sir ko'rsatishning shunday imkoniyatini ko'zda tutadiki, ular maqsadlarga erishish yo'nalishida mehnat qilsinlar.

Boshqaruv maktablaridagi ilmiy bilimlarni tizimga tushirish.

Maktablar nomi	Asosiy namoyendalar	Fanning yutugi	Tashqi muxit
1. Ilmiy boshkaruv (1885y.-1920y.)	F.Teylor. F.Gilbert. G.Gant. X.Emerson.	Ilmiy menejment ishtiyekni tarakkiyet etishi vazifalar va takdirlash tiimi Samarali inshiniring	Ommaviy ishlab chikarish Standart maxsulot Tarmoklar chegaralangan Tashkilotlar usaetgan Tovarlar bozori kengaetgan
2. Ma’muriy (1920y.-1950y.)	A.Fayol, L.Urvik. M.Veber	Menejmentning birligi nazariyasi, Funktsional, Printsiplar, Sotsial psixologiya	Menejerlar ta’siri yuksalishi, ularning kasbiy maxoratini tan olinishi
3. Insoniy munosabatlar (1930y.-1950y.)	E.Meyo, A.Maslou, U.Bernard	Guruxlar sotsiologiyasi.Tashkil etish nazariyasi Menejmentning sotsiologik tomonlari	Extiyetning tuyinishi Differentsiyalangan takomillashgan maxsulot Tayyor menejerlarga extiyej
4. Xulkiy (xatti xarakat) (1950y-xozirgacha)	D. Mak Gregor, F.Gersberg, F.Abrams	“X” va “U” nazariyasi menejerlar fikrlashlarida boshkaruv san’ati	Bozorga yunaltirilgan
5. Boshqa ruv fani (1950y.-xozirgacha)	N.Viner, I.Eshbi, V. Leontev I.Ansoff	Tizimli taxlil menejmentga axborot nazariyasi Balans modeli strategik rejalashtirish	Korporatsiyalar xajmi yunali shi, konglomeratlar Xarbiy sanoat majmuasi rivojlanishi Bozorga yunaltirilgan rivojlanishi. Inflyatsiya
6. Xolatiy maktab (1950y.-xozirgacha)	D. Tomson, P.Lorens, V.Ouchi, G.Mintsberg M.Porter. T.Dil, A.Keniyedi	Xolatiy kurinishi “Z” nazariyasi Tashkiliy strukturalar Rakobat strategiyasi Korporativ madaniyat	Iktisodiy farovonlik yuksak Koinotdagi rakobat Xalkaro savdo Texnik tarakkiyet yukori texnologik munosabatlar Xodimlarning yukori malakasi

Quyida boshqaruvda yondashuvlarning evolyutsiyasining chizmasi ko'rsatilgan [15].

1885y 1920y 1930y 1940y 1950y 1960y hozirgi vaqt

1

2
3
4

5

6

7

8

1. 
   Ilmiy boshqaruv nuqtai nazaridan yondoshuv
   
2. 
   Ma'muriy yondoshuv
   
3. 
   Insoniy munosabatlar nuqtai nazaridan yondoshuv
   
4. 
   Hulq haqidagi fan nuqtai nazaridan yondoshuv
   
5. 
   Miqdoriy usul nuqtai nazaridan yondoshuv
   
6. 
   Boshqaruvga jarayon sifatida yondoshuv
   
7. 
   Tizimli yondoshuv
   
8. 
   Vaziyatli yondoshuv
   

Yondoshuvlarning qisqacha manzarasidan shu narsa ko'rindiki, boshqaruv fikri doimiy ravishda rivojlanib borgan, bu tashkilotlarni samarali boshqarish haqidagi yangi g'oyalarni tug'ilishga yordam bergan.

Har bir yondoshuv yoki maktabning vakillari faraz qilganlarki, ular tashkilot maqsadlariga samaraliroq erishishga kalit tola olganlar. Ammo so'nggi tadqiqotlar va boshqaruv amaliyotini ko'rsatishicha, bu tadqiqotlar boshqaruv jarayonining faqat ayrim tomonlariga tegishli bo'lgan, olingan natijalar esa faqat ma'lum vaziyatlar uchungina to'g'ri bo'lgan. Bundan tashqari, boshqaruv amaliyoti hamma vaqt ham tegishli nazariy fikrga qaraganda murakkabroq, chuqurroq va turli tumanliroq bo'lgan. Vaqti vaqti bilan tadqiqotchilar boshqaruv jarayonining yangi,

oldin noma'lum bo'lgan tomonlarini ochganlar va mustahkam bo'lib ko'ringan, ammo noto'g'ri qarashlarni ko'rsatib berganlar. Shunga qaramasdan ushbu tadqiqotchilar boshqaruv fanini rivojlanishiga bebaho hissa qo'shganlar.