1. Moddiy zaxira tushunchasi. Zaxiralar hosil qilishning zarurligi. Zaxiralarning asosiy turlari

3.Zaxiralarning asosiy turlari.

• 
  Ta’kidlab o‘tilganidek, zaxira tushunchasi moddiy ishlab-chiqarishning barcha sohalariga tegishlidir. Chunki moddiy oqim xom-ashyo manbaidan so‘nggi iste’molchi-gacha bo‘lgan «zanjirni» istalgan bo‘g‘inida zaxira ko‘rinishida to‘planishi mumkin. Har bir bo‘g‘indagi zaxiralarni boshqarish esa o‘z xususiyatlariga egadir.
  
• 
  Yuqorida tilga olingan «zanjir» bo‘ylab xarakatlanish chog‘ida zaxiralarning 2 ta asosiy turi yaratiladi (9.1-rasm):
  
• 
  ishlab-chiqarish zaxiralari;
  
• 
  tovar zaxiralari;
  
• 
  O‘z navbatida ularning har biri ham uchta turga bo‘linadi:
  
• 
  joriy zaxiralar;
  
• 
  ehtiyot zaxiralar;
  
• 
  mavsumiy zaxiralar;
  
• 
  Ishlab-chiqarish zaxiralari – bu ishlab-chiqarish iste’moli uchun mo‘ljallan-gan, moddiy ishlab-chiqarishning barcha tarmoqlari korxonalarida mavjud bo‘lgan za-xiralardir. Bu zaxirani yaratishdan maqsad – ishlab-chiqarish jarayonini uzluksizli-gini ta’minlashdir. Misol tariqasida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ish-lash korxonasidagi ushbu mahsulotlar zaxirasini keltirish mumkin.
  
• 
  Tovar zaxiralari – bu ishlab-chiqaruvchi korxonalardagi tayyor mahsulot zaxi-ralari, va shuningdek yetkazib beruvchidan iste’molchiga qadar bo‘lgan yo‘ldagi zaxi-ralardir (ulgurji va chakana savdo korxonalaridagi).
  
• 
  Tovar zaxiralari o‘z navbatida ishlab-chiqarish vositalarining tovar zaxirala-ri va iste’mol buyumlarining tovar zaxiralariga bo‘linadi. Masalan, traktor ish-lab-chiqarish uchun lozim bo‘lgan qismlar (shina, motor va x.) zaxirasi bu ishlab-chiqa-rish vositalari tovar zaxirasidir. Turli xil sharbatlar, yog‘, sut mahsulotlarining zaxirasi esa bu iste’mol buyumlarining tovar zaxiralariga kiradi.
  
• 
  Aytib o‘tilganidek ishlab-chiqarish zaxiralari ham joriy, ehtiyot va mavsumiy-larga bo‘linadi.
  
• 
  Joriy zaxiralar – ishlab-chiqarish va tovar zaxiralarining asosiy qismini tashkil etadi. Zaxiralarning bu kategoriyasi, keyingi yetkazishlargacha bo‘lgan davr ichida ishlab-chiqarish yoki savdo jarayonining uzluksizligini ta’minlaydi. Joriy zaxiralar hajmi doimo o‘zgarib turadi.
  
• 
  Ehtiyot zaxiralari – turli xil ko‘zda tutilmagan hollarda ishlab-chiqarish yoki savdo jarayonini uzluksizligini ta’minlash uchun mo‘ljallangandir. Bunday hol-larga quyidagilarni kiritish mumkin:
  
• 
  yetkazishlar davriyligi va kattaligi shartnomadagidan farq qilishi;
  
• 
  materiallar va tovarlarning turli sabablar bilan yo‘lda to‘xtab qolishi;
  
• 
  talabni kutilmagan oshib ketishi;
  
• 
  Shunday qilib, ehtiyot zaxiralari yaxshi rivojlanmagan xo‘jalik munosabatlari va noto‘g‘ri bashoratlardan o‘zini asrash uchun yaratiladi.
  
• 
  Ehtiyot zaxiralarining hajmi, odatda, o‘zgarmas bo‘ladi.
  
• 
  Mavsumiy zaxiralar – ishlab-chiqarish, iste’mol yoki tashish mavsumiy xusu-siyatga ega bo‘lganda paydo bo‘ladilar. Bu ayniqsa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab-chiqarish, qayta ishlash va tashish uchun ayniqsa muhimdir. Misol tariqasida yig‘im-terim mavsumida yoqilg‘i iste’molini keltirish mumkin. Qishloq xo‘jaligi ishlab-chiqarishining mavsumiyligini hisobga olgan holda unga tegishli deyarli barcha zaxiralar mavsumiy deb hisoblanishlari mumkin.
  
• 
  Bundan tashqari moddiy zaxiralarning quyidagi turlari mavjud:
  
• 
  o‘tuvchi;
  
• 
  tayyorgarlikli;
  
• 
  nolikvid;
  
• 
  yo‘ldagi zaxiralar va b.;