1 Qadimgi turkiy bitiglar tarixiy adabiy manbalar sifatida Reja

«Xonning o’g’li 23 yoshida o’ldi. Issiq elining boshi omon bo’lsin!» 
 
Qabr qaysi xonga tegishli ekanligi aniqlanmagan bo’lsa-da, yozuv bundan 
2500 yil muqaddam yaratilgani isbotlangan. Demak, runiy yozuvlarning tarixi 
uzoq, bu yozuvda yaratilgan yozma adabiyot ham shunday qadimiylikka egadir. 

---

19 
Lekin mukammal darajadagi tosh bitiglar qo’lga kiritilmaganligi sababli yozma 
davrni miloddan oldingi davrlardan boshlashga hali vaqt erta.
Tosh bitiklar 
Tosh bitiklar turkiy xalqlar tarixida favquloddagi yozma adabiyot emas. Ular 
qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining mantiqan davomi, o’zidan avvalgi 
adabiyotning mazmuni, ruhi, g’oyasini rivojlantirgan yangi shaklidir. Tosh 
bitiklardagi arxaik tasvirlar shundan dalolat beradi. I.V.Stebleva, N.Rahmonov va 
boshqa olimlar tosh bitiklarning bunday xususiyatlarini asoslab berganlar. 
Yodnomalarda bayon qilish usuli va bu usulning uch qat’iy unsurlari–asarda 
boshlanma, voqyea rivoji, tugallanmaning mavjudligi turkiy, umuman, barcha 
xalqlar og’zaki ijodiga xos arxaik xususiyatlardir. Tosh bitiklar qadimgi turkiy 
xalqlar og’zaki ijodining davomi sifatida yuzaga kelganligining asoslari mavjud. 
Ungin yodnomasi shunday boshlanadi:
Achumiz, apamiz Yamы qag’an
Tort bulungug’ qismish,yig’mish, yamыsh, basmish, 
Ol qan yoq boltuqta kasra 
Al yitmish, ыchxinmish
(Achamiz, otamiz Bumin qog’an
To’rt bo’lakni qismish, yig’mish, yoymish, bosmish
Ul xon yo’q bo’lgandan so’ngra
El yo’q bo’lmish, qochishmish)
. 
9-15asr tarixiga oid manbalar 
1.
9-12-asr boshlarida O’rta Osiyo mutafakkirlarining madaniy manbalari; 
2.
9-12-asrlarda Yozma adabiyotga oid manbalar; 
3.
13-14-asr boshlarida madaniy manbalar; 
4.
13-14-asr boshlarida tarixiy manbalar. 

---

20 

9-12-asr boshlarida O’rta Osiyo mutafakkirlarining madaniy manbalari 

al-Xorazmiy(“al-jabr val muqobala” asari) 

Axmad al-Farg’oniy(“Astronomiya asoslari” asari) 

Imom al-Buxoriy(“Al-Jomi’ as-saxix” asari) 

al-Moturidiy (“Kitob at- tavxid”asari) 

Al-Marg’inoniy(“Hidoya” 
asari) 

Abu nasr Forobiy(“Fozil odamlar sharhi”asar) 

Ibn Sino(“Al-qonun fit-tib”asari) 

Beruniy(“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”asari) 

Maxmud Zamaxshariy(“Al-mufassal”asari) 
Al-Xorazmiy asarlari 
“Al-jabr val –muqobala” 
“Hind hisobi haqida” 
“Kitob surat ul-arz” 
“Zij” va”Usturlob bilan ishlash haqida kitob” 
“Kitob at-tarix” 
“Yaxudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola”