1-sinfda matematika darslarida didaktik o‘yinlardan foydalanish” mavzusida

I bob. Pedagogik-metodologik adabiyot o‘yin faoliyati muammosi.
1.1 O‘yin tushunchasi va uning turlari.
O‘yin maktabgacha va boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar hayotida alohida ahamiyatga ega. S.A. Shatskiy o‘yinning ahamiyatini yuqori baholab, shunday deb yozgan edi: “O‘yin, bolalikning bu hayotiy laboratoriyasi o‘sha xushbo‘y hidni, yosh hayot muhitini beradi, ularsiz bu vaqt insoniyat uchun foydasiz bo‘lar edi. Hayotiy materialni maxsus qayta ishlash o‘yinida bolalik maktabining eng sog‘lom yadrosi mavjud”.
Faylasuflarning o‘yin haqida o‘z nuqtai nazari bor, ular: “O‘yin - bu bolalarning rivojlanishini nazorat qilish uchun jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan yoki yaratilgan bolalar hayotining alohida shakli, shu ma’noda u maxsus pedagogik ijoddir”. Shchedrovitskiy G.P. o‘yin shunday deb yozadi:
1. bolaning atrofidagi dunyoga alohida munosabati;
2. bolaning sub’ektiv faoliyati sifatida o‘zgarib turadigan va ochiladigan maxsus faolligi;
3. bola tomonidan ijtimoiy tayinlangan va o‘zlashtirilgan faoliyat turi;
4. eng xilma-xil tarkibni o‘zlashtirish va bola psixikasining rivojlanishi sodir bo‘lgan faoliyat;
5. butun bolalar hayotini tashkil etishning ijtimoiy-pedagogik shakli. [Shchedrovitskiy, 2006 yil, 98-bet]
D.B. Elkonin o‘yinga quyidagi ta’rifni beradi: “Inson o‘yini - bu odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri utilitar faoliyat sharoitidan tashqarida qayta tiklanadigan faoliyatdir”. [Elkonin, 2008, p.76]
Shuningdek, o‘yin bolalarni aqliy va axloqiy tarbiyalashning eng muhim vositalaridan biridir; bu talabaning shaxsiyati uchun yoqimsiz yoki taqiqlangan tajribalarni olib tashlash vositasidir.
O‘yinlar ijodiy o‘yinlarga va qoidalarga ega o‘yinlarga bo‘linadi. O‘z navbatida ijodiy o‘yinlarga quyidagilar kiradi: teatrlashtirilgan, rolli va qurilish o‘yinlari. Qoidalarga ega o‘yinlar didaktik, mobil, musiqiy va qiziqarli o‘yinlardir.
O‘yinning ahamiyati nimada? O‘yin jarayonida bolalarda diqqatni jamlash, mustaqil fikrlash, diqqatni rivojlantirish, bilimga intilish odatlari shakllanadi. Tashlab ketilgan bolalar o‘rganayotganlarini sezmaydilar: ular o‘rganadilar, yangi narsalarni eslaydilar, g‘ayrioddiy vaziyatlarda harakat qiladilar, g‘oyalar, tushunchalar zaxirasini to‘ldiradilar, tasavvurni rivojlantiradilar. Hatto eng passiv bolalar ham o‘yinga katta ishtiyoq bilan qo‘shilishadi, o‘yindoshlarini tushkunlikka tushirmaslik uchun bor kuchlarini sarflaydilar.
Mavjud bo‘lgan har xil turdagi o‘yinlar orasida didaktik o‘yinlar o‘quv jarayoni bilan eng chambarchas bog‘liqdir. Ular boshlang‘ich maktabda turli fanlarni o‘qitish usullaridan biri sifatida qo‘llaniladi, shu jumladan matematika darslarida bu o‘yinlar alohida o‘rin tutadi.
Didaktik o‘yin (o‘rgatuvchi o‘yin) - bu bolalar o‘rganadigan faoliyat turi. [Bleher, 2008, p.16] Didaktik o‘yin, har bir o‘yin kabi, bolalar shug‘ullanadigan mustaqil faoliyat turidir: u individual yoki jamoaviy bo‘lishi mumkin. Bu o‘yin bolalarning samarali faoliyatini tarbiyalashning qimmatli vositasi bo‘lib, u aqliy jarayonlarni faollashtiradi, o‘quvchilarda bilish jarayoniga katta qiziqish uyg‘otadi. Unda bolalar katta qiyinchiliklarni bajonidil yengib o‘tadilar, kuchlarini mashq qiladilar, qobiliyat va ko‘nikmalarni rivojlantiradilar. Bu har qanday o‘quv materialini hayajonli qilishga yordam beradi, o‘quvchilarda chuqur qoniqish uyg‘otadi, quvnoq mehnat kayfiyatini yaratadi va bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini osonlashtiradi. Didaktik o‘yinlarda bola ob'ektlarni kuzatadi, taqqoslaydi, qarama-qarshi qo‘yadi, ma'lum xususiyatlarga ko‘ra tasniflaydi,
Didaktik o‘yinning muhim xususiyati - uni boshqa har qanday faoliyatdan ajratib turadigan barqaror tuzilmadir. [Volina, 2009, p.123] Didaktik o‘yinning tarkibiy qismlari: o‘yin tushunchasi, o‘yin harakatlari va qoidalari.
O‘yin maqsadi, qoida tariqasida, o‘yin nomi bilan ifodalanadi. O‘yin harakatlari o‘quvchilarning kognitiv faolligiga hissa qo‘shadi, ularga o‘z qobiliyatlarini ko‘rsatish, o‘yin maqsadlariga erishish uchun bilim, ko‘nikma va qobiliyatlarni qo‘llash imkoniyatini beradi. Qoidalar o‘yinni boshqarishga yordam beradi. Ular bolalarning xulq-atvorini va ularning bir-birlari bilan munosabatlarini tartibga soladi. Didaktik o‘yin ma'lum bir natijaga ega, bu yakuniy o‘yin bo‘lib, o‘yinning to‘liqligini beradi. U, birinchi navbatda, qo‘yilgan ta'lim muammosini hal qilish shaklida harakat qiladi va o‘quvchilarga ma'naviy va ruhiy qoniqish beradi. O‘qituvchi uchun o‘yin natijasi doimo o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirish yoki ularni qo‘llashda erishgan yutuqlari darajasining ko‘rsatkichi hisoblanadi.
Didaktik o‘yinning barcha tarkibiy elementlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularning birortasining yo‘qligi o‘yinni buzadi.