1 uluslararasi azərbaycan felsefe araştirmalari fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi derneğİ elmlər assosiASİyasi

Fəlsəfə tarixi  
 
 
- 89 - 
kat şimdiki benlik bu sürenin daima ağırlık merkezini teşkil edecekti. İnsan 
‘şimdi’den ve ‘aktüel’den ibaret kalacaktı. Geçmişin ve geleceğin ancak ona 
nazaran ve ona bağlı oldukları için değerleri ve manaları olacaktı. Son tah-
lilde  sürüp  giden  bir  lahzaya  indirilmiş  olan  böyle  bir  benliğin  derinliği, 
kalınlığı,  hacmi  olmayacak,  zaman  süresi  bir  lahzavi  benin  eserinden,  ya-
ratığından ibaret kalacaktı.
1
 
Ülken hafızanın ve hatıralar arasındaki sürekliliğin benliğe derinlik ve 
hacim  kazandırdığını  iddia  etmektedir.  Buradan  hareketle,  yalnızca  aktüel 
alanda  var  olan  bir  şahsiyetten  bahsetmenin  mümkün  olmadığı  açıktır. 
Şahsiyetin inşasında önemli bir işlevi olan şuur, geçmişi ve geleceği birlikte 
tasarlamayı gerektirir. 
Hilmi  Ziya  Ülken’e  göre  beden,  yalnızca  mekanda  yer  işgal  eden 
biyolojik  bir  varlık  değildir.  Yeni  ilim  maddeci  görüşten  vazgeçerek  orga-
nizmayı  bir  bütün  olarak  görmekte  ve  psiko-somatik  tıp  halini  almaktadır. 
Bireyin  kişiliğinde  fiilleşecek  olan  potansiyeli  bu  somatik  dinamizm  teşkil 
eder ki buna şuuraltı denir.
2
 Şuuraltı bir mekan-zaman bütünlüğü içerisinde-
dir.  Mekan-zaman  bütünlüğü  içerisinde  olmak  ise,  kişiliğin  statik  bir  yapı 
olmayıp sürekli bir oluş halinde olduğuna işaret eder.  
Hilmi  Ziya  Ülken,  “İrade  ve  Telkin”  makalesinin  devamı  olarak  bir 
sonraki  sayıda  insanlarla  hayvanlar  arasındaki  farka  değinir.  İnsanın  hür 
oluşunun aynı zamanda bir üstünlük olduğunu şu sözleriyle ifade eder: “Bü-
tün hayvanlar kendilerine mahsus içgüdülerin gelişmesiyle muayyen bir ta-
biat bölgesine bağlandıkları halde, insan hiçbir tabiat bölgesine bağlı değil-
dir. Hürlüğünü ve tabiat üzerindeki üstünlüğünü bu suretle kazanmıştır. Bu 
hürlük,  görme  gücünün  artışı,  elin  işleme  kuvveti  ve  zekanın  gelişmesi  ile 
insanı diğer canlılardan ayıran en mühim vasfı meydana getirir ki, bu da o-
nun  tecrübe  yapan  varlık  olmasıdır.  Tecrübelerin  birikmesi  insanın  kültür 
sahibi bir varlık olmasını temin eder. Yalnız içgüdülerine dayanan hayvana 
karşılık insan, tecrübesine dayanan, öğrenen ve öğrendiklerini yeni nesillere 
nakleden varlık diye tarif edilebilir”.
3
 
                                                 
1
 Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s. 249-250. 
2
 Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s. 250-251. 
3
Hilmi Ziya Ülken, “İrade ve Telkin II”, Türk Düşüncesi, C.3, S.17, 1955, s. 331-336. 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 90 - 
Bu  sözleriyle  Hilmi  Ziya’nın  insanın  kültür  yapan  bir  varlık  oluşuna 
dikkat çektiği anlaşılmaktadır. İnsan, mekan-zaman sürekliliği içerisinde de-
neyimler  yaşayan,  bu  deneyimlerini  biriktiren  ve  buradan  kültür  meydana 
getirme imkanı olan varlıktır. Yalnız bu da insanı ve kişiliğini açıklamak i-
çin  yeterli  değildir.  Hilmi  Ziya’nın  asıl  gelmek  istediği  nokta,  insanın  bir 
irade varlığı oluşudur.  Makalesinin  ilk kısmında şuuraltından bahseden  ya-
zar, ikinci kısımda insanın şuuraltına telkin ile hükmetme gücünün olduğu-
nu  söyler  ve  insanın  kendi  şuurunun  kaderine  nizam  verebileceğini  ilave 
eder.  
 
Pozitivizm 
 
Batıyı tanımak için batının kendine dair algısına bakmak gerekir. Me-
deniyette ileri bir hamle çoğunlukla buhran dönemlerini takiben yapılır. Pe-
yami Safa’ya göre Batı medeniyetinin kendilik algısında iki zihinsel buhran 
görülmektedir.
1
  Bunlardan ilki  pozitivizmin getirdiği  dar çerçeveli ilim gö-
rüşüne tüm gerekçelerin ve sonuçların sığdırılabileceği, açıkta tek bir tecrü-
be  dahi  kalmadan  olup  biten  her  şeyin  ilimle  açıklanabileceği  yanılgısıdır. 
Mistik  tecrübeye  yer  bırakmayan  pozitivizm  her  şeyi  bilim  ve  akılla  izah 
ederek toplumları mutluluğa ulaştıracağını vaat etmektedir.  
İlerleyen  dönemlerde  Kant  etkisinin  Fransa’ya  yayılması  ile  birlikte, 
pozitivizm  anlayışına,  felsefe  cephesinden  bir  itiraz  gelir.  Aynı  etki  sanat 
cephesini de içine alarak büyümeye başlar ve tarih Renouvier’i,  Bergson’u 
ve daha sonra egzistansiyalist filozofları doğurur.  
Peyami Safa’ya göre 20. yüzyılda meydana gelen fikir devrimi yalnız-
ca ilme değil akla karşı da bir isyandır.
2
 Nitekim -dergide de yazılarına yer 
verilen-  Bergson,  hakikati  kavramanın  bir  çeşit  sezgiyle  olabileceğini  ileri 
sürerek  aklın  bu  yolda  yetersiz  olduğunu  söylemiştir.  Ardından  egzistansi-
yeller gelerek insanın taşıdığı o muteber sırrı ‘oluş’la açıklamışlardır. Yaşa-
yarak, oluş halinde ve tecrübenin derinliklerinde bu sırrın ancak ‘hissedile-
                                                 
1
Peyami Safa, “Türk Düşüncesi ve Batı Medeniyeti”, Türk Düşüncesi, C.1, S.1, 1953, s. 
4. 
2
Peyami Safa, a.g.m., s. 5. 

---

Fəlsəfə tarixi  
 
 
- 91 - 
bileceğini’ ima etmişlerdir. Batı’nın 20. yüzyıla tekabül eden mistik uyanışı-
nın sinyalleri dönemin roman ve tiyatro eserlerinde de kendini hissettirmeye 
başlamıştır. Peyami Safa, ‘Türk Düşüncesi ve Batı Medeniyeti’ isimli maka-
lesinde yabancı kaynaklara pek çok atıfta bulunarak konuyu gündeme getir-
miştir. Yine bu makalede Safa, Romain Roland’ın Peguy için  yazdığı  mo-
nografide  (1944)  şöyle  söylediğini  örnek  gösterir:  “1874’ten  beri  ihtiyatlı 
Emile Boutroux ‘De la contingence deslois de la nature’ adındaki eserinde 
kendini tehlikeye atmıştır. Akılla bağlantıyı kesmiyor, fakat onu ilmin suni 
inşalarından kaçan ve esrarlı tabiatla akraba olan daha umumi bir aklın içine 
alıyordu.
1
 
Pozitivizme ve her şeyin ilimle açıklanabileceğine itirazın felsefe cep-
hesinden  gelmesi  dikkate  değer  bir  durumdur.  Pozitivizm,  hayatı  izah  et-
mekle  uğraşırken  onu  yaşamayı  unutan  bir  akım  olmuştur.  Determinizmin 
kesin bir hakikat gibi algılandığı noktada kuantum fiziği ve Einstein’ın gö-
recelilik kanunu imdada yetişmektedir. Böylece pozitivizm, bilim cephesin-
den de köşeye sıkıştırılmıştır. Safa’nın verdiği başka bir örnekte Brunetiere 
1896 yılında medeniyet olarak başlarına gelecekleri önceden fark etmiş gibi-
dir.  Brunetiere,  Balfour’un  ‘İnancın  Temelleri’  isimli  kitabına  yazdığı  ön-
sözde  şöyle  söylemektedir:  “İlme  hala  hayranız,  fakat  artık  o,  uğrunda  her 
şeyi kurban ettiğimiz müstebit bir put değildir. Hizmetlerinden faydalanıyo-
ruz  ve  ona  minnettarız,  fakat  artık  ona  bütün  mitlerimizi  bağlamıyoruz.  O 
daima bir kudret ve kuvvettir, fakat onu, her tarafı sarmasına rağmen bir tek 
ve en tesirli kudret olduğunu kabul etmiyoruz. Onun gözünden kaçan mese-
leler  olduğunu  biliyoruz.  İlim  bize  kainatın  kabule  değer  bir  izahını  veya 
tefsirini yapmaktan acizdir. Bir ahlak tesis etmekten acizdir. İnsanlığın sos-
yal evriminde dinin veya dinlerin yerini almakta acizdir”.
2
 
Buna  benzer  daha  pek  çok  örnek  zikretmek  mümkündür.  Safa’nın 
böyle  bir  örnek  vermekteki  amacı,  batının  kendi  üzerine  olan  düşünceleri 
hakkında  bir  inkılap  yaşaması  ve  aklın  yetersiz  kaldığını  görerek  sezgiye 
dönüş yapmasına rağmen bizim kendimizi tarihin belli bir kesitinde donmuş 
bir Batı kalıbına dökmeye çalışıyor olduğumuzu anlatmaktadır. Biz, Batıyı 
                                                 
1
Akt. Peyami Safa, a.g.m., s. 6. 
2
Akt. Peyami Safa, a.g.m., s. 5. 

---