1 uluslararasi azərbaycan felsefe araştirmalari fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi derneğİ elmlər assosiASİyasi

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 86 - 
yaşamakta olduğu zaman içerisinde kendi  kendini inşa eder ve değişebilir. 
Egzistansiyel akım tam olarak insanın diğer nesnelerden farklı olduğu tezini 
ileri sürmesiyle diğer  akımlardan ayrılmaktadır.  Egzistansiyalizme  göre in-
san kendi varlığını zaman içerisinde yine kendisi inşa eder.  
Egzistansiyalizm her şeyden önce insanı ve insanın kendine yönelişini 
ele alan bir felsefedir. Egzistansiyalizmin doğduğu dönemde bireyin yalnız-
ca niceliksel anlamda ele alındığı, şahsiyetin ve fertteki ona has özelliklerin 
önemli olmadığı ve bireyi toplum içinde eritmenin hedeflendiği bir tablo çi-
zilmektedir. Bu anlamda egzistansiyalizm, mekanist bir dünyaya ve insanın 
kendine yabancılaşmasına itiraz olarak doğmuştur. Günümüzde ciddi bir ö-
nem kazanmasının temelinde mekanizme itiraz etmesi, insana hak ettiği de-
ğeri ve yitirdiği anlamını geri vermesi bulunmaktadır. 
Bu nedenle egzistansiyalizm, Türk Düşüncesi Dergisinde üzerinde du-
rulan felsefi akımlar içerisindedir. Derginin temel ekseninde insanın madde-
nin kölesi olması ve kendine yabancılaşmasına itiraz vardır. Türk Düşünce-
si, insana hak ettiği değeri ve anlamı geri veren her türlü felsefi akıma açık 
bir  dergidir.  Peyami  Safa  dergide  egzistansiyalizmin  genel  hatlarını  çizen 
bir  makale  yayınladıktan  sonra  özellikle  ateist  kanattan  olan  Jean  Paul 
Sartre’ın egzistansiyalizmine yönelik yazılar kaleme alır. Otuzdördüncü sa-
yıda çıkan makalesinde egzistansiyalizmin tarihinden, ne olduğundan ve eg-
zistansiyalizmde seçme hürriyetinden bahseder.  
Egzistansiyalizmi anlamak için Peyami Safa ilk olarak egzistans kav-
ramını inceler. Egzistans, bir insanın hür tercihiyle bir yaşama tarzını seçe-
rek var oluşudur. Egzistansiyalistlere göre eşyanın egzistansı yoktur. Onlar 
vardır, fakat  varlıklarını  yaşayamazlar. Hatta bazı  insanların bile egzistansı 
yoktur.
1
  Egzistans  yok olmanın  zıddı değil, varlığın tecrübe ve hareket  ha-
lidir.
2
 
Egzistansiyalizm  üzerine  olan  ilk  yazısında  Peyami  Safa  öncelikle 
kavramları  açmış,  egzistansiyalizmin  ne  olduğu  ve  tarihçesi  üzerinde  dur-
muştur. İkinci makalesinde ise yalnızca ateist egzistansiyellerden bahseder. 
Ateist  egzistansiyellere  göre;  insan  varlığın  hiçbir  manasının  olmadığı  saç-
                                                 
1
Peyami Safa, “Egzistansiyalizm”, Türk Düşüncesi, C.6, S.34, 1956, s. 4. 
2
 Peyami Safa, a.g.m., s.4. 

---

Fəlsəfə tarixi  
 
 
- 87 - 
ma bir dünyadadır. Dinlerin ve felsefelerin hakikat diye ileri sürdükleri şey-
ler  gerçekten  var  olmayıp,  yalnızca  insan  zihninde  vardır.
1
  Felsefi  hakikat-
leri ve ahlaki değer sandığımız şeyleri insan kendisi yaratır.
2
 
Egzistansiyeller insanı merkeze alır ve insanın hür seçimlerinden yola 
çıkarlar. Fakat teist ve ateist egzistansiyeller arasındaki fark şuradadır: teist 
olanlar bu seçimlerin önceden tayin edilmiş bir prensibi, hakikati ve ölçüleri 
olduğuna  inanırlar  ki,  bu  durumda  öz  varoluştan  önce  geliyor  demektir.
3
 
Bundan dolayı Peyami Safa’ya göre teist kanattakilere tam manasıyla egzi-
stansiyel denemez. Tam bir egzistansiyalizm için prensipsiz bir seçme hürri-
yeti ancak ateist bir dünyada mümkündür.
4
 Bundan bir önceki sayıda Safa, 
teist egzistansiyellere göre bir seçme prensibinin olduğu, fakat başta Sartre 
olmak üzere ateist egzistansiyellere göre hiçbir seçme prensibi ve hakikati-
nin  olmadığını  belirtmiştir.
5
  Ayrıca  Safa’nın  egzistansiyalizmi  Kierke-
gaard’dan  değil  Sartre’dan  itibaren  başlatması,  onun  egzistansiyalizmden 
daha  çok  ateist  bir  felsefeyi  anladığını  göstermektedir.  Buradan  da  anlaşıl-
maktadır  ki  yazar,  ateist  egzistansiyellere  karşı  eleştirel  bir  tutum  sergiler-
ken, teist egzistansiyalizmi yalnızca betimlemekte ve olumlu veya olumsuz 
bir yorum yapmamaktadır.  
 
Personalizm
 
 
Türkçe’ye kişilikçilik olarak geçen personalizmin en önemli temsilcisi 
Emmanuel  Monuier’dir.  Bir  20.yüzyıl  hümanizmi  olarak  karşımıza  çıkan 
personalizm, insanlığı bir ve bütün olarak kabul eder. Personalizme göre in-
san emek ve ürün ile değerleri yaratan ve kültürü belirleyen  yüce varlıktır. 
İnsanlık; ahlak, adalet, iyi ve güzel ölçütleri ile kendi varlığına bağlı olarak 
objektif evreni yaratır.
6
 Personalizm, insanın iç dünyasına, kişiliğine ve de-
ğerlere vurgu yapar ve bu bağlamda Türk Düşüncesi Dergisinde de persona-
                                                 
1
 Peyami Safa, “Egzistansiyalizm II”, Türk Düşüncesi, C.6, S.35, 1957, s.22. 
2
 Peyami Safa, a.g.m., s.22. 
3
 Peyami Safa, a.g.m., s.25. 
4
 Peyami Safa, a.g.m., s.25. 
5
 Peyami Safa, “Egzistansiyalizm”, Türk Düşüncesi, C.6, S.34, 1956, s.5. 
6
Niyazi  Öktem,  “JacquesMaritain,  Akdeniz  Kültürü,  Neo-Tomizm  ve  Personalizm”, 
İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C.48, S.1-4, 1982-1983, s. 292-293. 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 88 - 
list çizgide makaleler yer almaktadır.  
Hilmi  Ziya  Ülken,  “İrade  ve  Telkin”  isimli  makalesine  ‘duygu’, 
‘irade’ ve ‘zihin’ kavramlarının arasındaki farklara değinir: Duygululuk hal-
leri  bizim  tarafımızdan  içten  yaşanmış  olmak,  dış  dünyayı  iç  dünya  haline 
koymak, sujeleştirmek vasıflarıyla ötekilerden ayrılıyor. Zihin halleri bir ob-
jeye çevrilmek, onu filan ve falan objeyle bağımsız olarak abstre bir şekilde 
hazırlasa bile daima obje vasfını  saklamak üzere ötekilerden ayrılmaktadır. 
Fiil  veya  irade  halleri,  gerek  kendi  içinde  gerek  dış  dünyadaki  bir  konuya 
çevrildiği zaman bunu bir güçle, bir cehitle, kendini bu iş üzerinde toplama 
şeklinde her ikisinden ayrı bir vasıf gösteriyor.
1
 
Bu haller birbirlerinden ayrıldıkları kadar iç içe de görülebilirler. Suje-
leşme durumunda bütün izlenimler kendine irca edilir; objeleşme durumun-
da kendini objeye tabi kılar, hatta siler, irade durumunda ise başka şuurlara, 
objelere karşı uyanık ve gergin bulunur.
2
 Bu tespitleriyle Hilmi Ziya Ülken, 
şuurun karmaşık yapısına işaret etmektedir. Buna bir de şuurun görünmeyen 
arzuları  ve  halleri  eklendiğinde  insan  ruhunun  kompleks  bir  yapıda  olduğu 
anlaşılmaktadır.  Psikoloji  yeni  bir  bilim  dalı  olmakla  birlikte  Bergson  gibi 
filozoflar şuur üzerine açıklamalarda bulunmuşlardır. Nitekim Freud da şu-
uraltının zenginliğine ve giriftliğine işaret eden çalışmalar yapmıştır. İnsanın 
şuuraltı  dünyası  öyle  karmaşıktır  ki,  bunu  akıl  ile  anlamak  ancak  mecaz 
yolu ile mümkündür.
3
 Bergson ve Freud, ekollerini daha çok mecaz yoluyla 
ifade etmişlerdir.  
Hilmi  Ziya Ülken, şuur  kavramına da değindiği  makalesinde şuurun, 
yalnızca şimdiye ve aktüel olana ait bir olgu olmadığını şu sözleriyle ifade 
eder: “Tespit edebildiğimiz şudur ki, şuura bir nevi hazine vazifesini gören 
ve  varlığından  ancak  şuur  sahasına  çıkması  suretiyle  haber  aldığımız  bir 
bitişik saha, kendisiyle daima temasımız olan bir saha vardır: Eğer bu saha 
olmasaydı  şuur  olguları  caleidoscopique  bir  akıştan  başka  bir  şey  olmazdı. 
Böyle bir şuur yalnız aktüaliteden ibaret bir şuur olacaktı. Vakıa, anları ara-
sında süreklilik devam edecek, geçmiş geleceğe hal vasıtasıyla uzanacak, fa-
                                                 
1
Hilmi Ziya Ülken, “İrade ve Telkin”, Türk Düşüncesi, C.3, S.16, 1955, s. 247.  
2
Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s. 247.  
3
 Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s. 248.  

---