Fəlsəfə tarixi
- 83 -
Ülken’in iddia ettiğine göre Bergson düalizmi yalnızca başlangıçtadır.
Sezgi ile kavradığımız yalnızca ruh alemi değil, hayat ile maddeyi kuşatan
bütün varlıktır ve burada düalizm kaybolur.
1
Hilmi Ziya Ülken’in “Bir Münzeviye Cevap” olarak yazdığı bu maka-
lede savunduğu temel iddia Bergson gibi önemli bir filozofu genel birkaç
çizgi ile ifade etmenin mümkün olamayacağıdır. Anlaşılacağı üzere Berg-
son, meselelere geniş perspektiften bakan ve kalıba dökülemeyen bir filo-
zoftur. Hilmi Ziya’nın Bergson için indeterminist olduğu söylemine Peyami
Safa’nın itirazı bir bakıma haklıdır. Çünkü Bergson, kendinden önceki gö-
rüşleri tek tek gözden geçirerek kendi doktrinini ortaya koymuş bir filozof-
tur. Bergson’un neyi temsil ettiğine dair bir tanımlama yapılacaksa, onun bir
anti-materyalist, irrasyonalist ve anti-pozitivist olduğu söylenilebilir. Berg-
son bir yandan evrim karşıtı bir duruş sergilerken, bir yandan da yaratıcı te-
kamül olarak nitelendirdiği dinamik bir süreçten bahseder.
Peyami Safa’ya göre Bergson ne idealist, ne realist, ne materyalist,
hatta ne de düalisttir. O bir töz metafiziği yapmaz.
2
Bergson’nun eserleri
dikkatle incelendiğinde ruh ile maddenin iç içe geçmiş olduğu ve ancak ru-
hun maddeden bir kademe üstte olduğu görülmektedir. Bu görüşünü şu
satırlarla dile getirir:
Bir kanadıma maddi derler, başıma ruhi derler,
Bilmezler ki bu hep birdir, ikileşmiş tek cevherdir.
3
Bergson felsefesi, insana materyalizm ve pozitivizmle içi boşaltılan
manevi değerini geri verir. Zira Bergson, beden ve ruhun iki farklı realite ol-
duğunu ileri sürse de ruh, ona göre bedeni aşkın bir konumdadır. İnsan
yalnızca bir akıl varlığına irca edilemez; o aynı zamanda metafizik bir var-
lıktır. Yalnız ruh da, beden de bir cevher değildir. Ruhun temeli hafızadır ve
ruh, insan bedeni içerisinde zamanla kendi kendini inşa eder. Yaşarken, in-
san bedeninin içinde inşa edilen bu ruh öldükten sonra da kaybolmaz. Mad-
1
Hilmi Ziya Ülken, a.g.m, s.288.
2
Bir Münzevi, “Bergson ve Indeterminisme”,
Türk Düşüncesi, C.3, S.15, 1955, s. 210.
3
Bir Münzevi, “Bergson’un Şiiri”,
Türk Düşüncesi, C.3, S.17, 1955, s.371.