1 uluslararasi azərbaycan felsefe araştirmalari fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi derneğİ elmlər assosiASİyasi

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 80 - 
kurmak  isteyen  insanın  sorularıyla  şekillenir.  Bir  bakıma  felsefe,  sorularla 
inşa  edilen  bir  disiplin  olup  bu  soruları  farklı  biçimlerde  sormak  ya  da  ce-
cevaplamak mümkündür. Varlık nedir, gerçekte var olan nedir, bilginin kö-
keni nedir, değer nedir gibi sorulara verilen cevapların çokluğu felsefi akım-
ları  oluşturmaktadır.  Bu  makalenin  konusu,  bir  düşünce  mecmuası  olarak 
yola koyulan Türk Düşüncesi Dergisi’nde bahsi geçen felsefi akımları ince-
lemektir. Bu amaçla Türk Düşüncesi’nin tüm sayıları incelenmiş ve sonuçta 
dergide  Bergsonculuk,  egzistansiyalizm,  personalizm,  pozitivizm,  materya-
lizm ve anti-materyalizm akımlarına yer verildiği tespit edilmiştir.  
Türk  Düşüncesi  Dergisi,  döneminin  önde  gelen  düşünürlerinin  içeri-
sinde yer aldığı, fikir konularında ve güncel meselelerde önemli katkıları ol-
muş bir dergidir. Peyami Safa’nın editörlüğünde çıkan Türk Düşüncesi, ta-
rihsel  belgelerle  konuşan,  felsefi  bir  duruşa  sahip  ve  edebi  kökleri  olan  bir 
dergidir.  Adından  da  anlaşılacağı  üzere  bir  düşünce  dergisi  olma  amacıyla 
yola çıkan Türk Düşüncesi,  Demokrat  Parti’nin iktidarda olduğu dönemde, 
1953-1960 yılları arasında toplamda 63 sayı yayın hayatına devam etmiş ve 
1960  darbesi  ile  kapatılmıştır.  Bergsonculuk  ve  egzistansiyalizm,  derginin 
fikir çerçevesine uygun akımlar olup bu akımlardan olumlu bir şekilde bah-
sedildiği  görülmektedir.  Ancak  egzistansiyalizmin  ateist  yorumuna  pek  sı-
cak bakılmamıştır. Ayrıca dergide personalizme bir felsefe akımı olarak de-
ğinilmemiş  olsa  da  özellikle  Hilmi  Ziya  Ülken’in  yazılarında  şahsiyeti  ön 
plana alan personalist bir tavır hissedildiğinden dolayı bu makalede persona-
lizm,  ayrı  bir  başlık  halinde  incelenmiştir.  Pozitivizm  ve  materyalizme  ise 
eleştirel yaklaşılmış olup koyu bir anti-materyalist tutum sergilendiği görül-
müştür.  
 
Bergsonculuk
 
 
Bergson, 1859 yılında bir Yahudi ailenin oğlu olarak dünyaya gelmiş-
tir.  Döneminin  düşünce  hayatı  üzerinde  ciddi  etkileri  olan,  yaşadığı  süre 
boyunca adından söz ettiren bir filozof olmuştur. Bergson, oldukça tutarlı ve 
kapsamlı bir felsefe ortaya koymuştur. Bergson, kendi doktrinini oluşturmak 

---

Fəlsəfə tarixi  
 
 
- 81 - 
için  evvela  kendinden  önceki  akımları  tetkik  etmiştir.
1
  Kendinden  önceki 
materyalizme,  pozitivizme,  rasyonalizme,  mekanizme,  finalizme  ve  evrim-
ciliğe karşı çıkar. Ona göre hakikat sadece akılla kavranamaz, akıldan da öte 
bir kabiliyete ihtiyaç vardır ki bu da içgüdüden doğmuş olan sezgidir.  
İnsan maddeyi kavramak için zekasını; hayatı anlamak için ise sezgi-
sini kullanır. Sezgi içgüdüden doğmuştur ve bir çeşit sempatidir, tecrübedir. 
Sezgi  oluşu,  hayatı  ve  süreyi  kavramak  durumundadır.  Bergson’un  diğer 
filozoflardan  farkı  da  burada  yatar.  O,  hayatı  belli  bir  kesitinden  dondurup 
teorik kalıplarda incelemez; onu oluş ve akış içerisinde anlamaya çalışır. İn-
san, içinde bulunduğu ana mahkum değildir. Geçmiş, şimdi ve gelecek in-
sanda bir bütün olarak yaşanır ve herkes dünyayı kendi varoluşu üzerinden 
sezgi ile kavrar. Sezgi, biyolojik tabiattan insana gelen bir yetidir ve içgüdü 
temellidir. Bilimin aleti akıl iken, felsefeninki sezgi olmalıdır. Bu bağlamda 
Bergson,  felsefenin  nasıl  yapılacağına  dair  bir  metot  da  sunar.  Dergide  bu 
şöyle ifade edilir: 
 
Felsefeye girerseniz kullanınız hadsinizi, 
Önderiniz seziş olsun, benim ile uğraşırken, 
Zihin ile olmaz bu iş, üzmeyiniz kendinizi, 
Onu da ben yarattım madde ile savaşırken.
2
 
 
Basit  bir  mantıkçı  olmayan  Bergson  psikolojik  temellere  dayalı  bir 
metafizik kurma iddiasındadır.
3
 Topçu’ya göre Bergson sisteminin temelin-
de ruhsal olaylar vardır ve bu olaylar bir defada olup bitmiş, statik halde de-
ğil her an bir oluş halindedirler. Dolayısıyla her an oluş ve akış halinde olan 
durumları akıl dışarıdan kavrayamaz.  
Bergson’da insan yol alan, akan bir varlıktır. Bu akışı, değişimi, olu-
şumu gerçekleştirebilmek için insan geçmiş ile şimdiyi harmanlayarak gele-
ceğe doğru adım atar. Geçmiş ile şimdi arasındaki bağlantıyı kuran unsur ise 
hafızadır. Bu nedenle hafıza hatıraların saklandığı statik bir yer değil; insa-
                                                 
1
  Levent  Bayraktar,  Bergson’da  Ruh-Beden  İlişkisi,  Dergah  Yayınları,  İstanbul  2010, 
s.23. 
2
 Bir Münzevi, “Bergson’un Şiiri”, Türk Düşüncesi, C.3, S.17, 1955, s.369. 
3
 Nurettin Topçu, Bergson, Dergah Yayınları, 5.Baskı; İstanbul 2011, s. 19.  

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 82 - 
nın  geçmişi  ile  şu  anını  kaynaştırarak  geleceğe  hamle  yapmasını  sağlayan 
dinamik bir yapıdır. 
Peyami  Safa  Bergson  ve  felsefesiyle  oldukça  ilgilenmiş,  onu  Türki-
ye’ye tanıtmak için çaba sarf etmiş ve bu amaçla dergide Bergson felsefesi 
üzerine  yazılar  kaleme  almıştır.  Onun  Bir  Münzevi  mahlasıyla  yazdığı  bir 
makale, Hilmi Ziya Ülken’in ileri sürdüğü Bergson’un indeterminist olduğu 
görüşüne reddiye niteliğindedir. Ona göre madde sahasında mekanik bir ni-
zam  vardır ve  bu da  Bergson’un  cansızlar alemi  için determinist olduğuna 
işaret eder. İçtimai muhit (sosyal çevre) bizi tayin etmekte ve biz de genel-
likle bu tayine göre davranmaktayız; bu bakımdan sosyal benliğin yapısı ve 
tezahürleri  de  bir  determinizme  tabidir.
1
  Bergson’un  indeterminist  tarafını 
ise Safa şu sözleriyle ifade eder: “Ancak zihin içtimai muhit delaletiyle ta-
yin edildiği gibi, içten gelen zihin altı veya zihin üstü bir takım tazyiklere de 
maruzdur. Dinamik bir gayrişuur tarafımız vardır ki orası tamamen indeter-
minist bir bölgedir. Hürriyet diyarıdır.”
2
 
Derginin  bir  sonraki  sayısında  Hilmi  Ziya  Ülken,  bir  münzevi  mah-
laslı kişinin Bergson hakkında yazdığı yazıya cevap verir. Bergson gibi bir 
büyük  filozoftan  bahsederken  genel  şeyler  söylemekten  ziyade,  fikrinin 
tekamülünü gösteren kitaplarını sırasına göre tetkik etmenin daha doğru ola-
cağını  düşünerek  Bergson’un  “Şuurun  Doğrudan  Doğruya  Verileri”  isimli 
kitabından işe başlar. “Filozof bu eserinde hakikaten düalisttir: Ruh alemin-
de hürriyetçi, madde  aleminde determinist. Bu ikilik ruhun içsel  vasıflarını 
daha  iyi  belirtmek  için  kasten  tercih  edilmiş  görünüyor.”
3
  Bergson  bu  ese-
rinde  ruhla  maddeyi,  sürekli  ile  süreksizi  ve  zamanla  mekanı  karşı  karşıya 
koymaktadır.  
“Madde ve Hafıza’da ise Bergson, beden ile şuur arasında zıtlık yerine 
ilişki  aramaktadır.  Bergson’a  göre  idrak  aksiyona  hazırlıktır.  Beden,  şuur 
hallerimizi izah etmez. Beyin hayalleriyle idrak açıklanamaz.
4
 
                                                 
1
 Bir Münzevi, “Bergson ve Indeterminisme”, Türk Düşüncesi, C.3, S.15, 1955, s.210. 
2
 Bir Münzevi, a.g.m., s.210. 
3
 Hilmi Ziya Ülken, “Bir Münzeviye Cevap”, Türk Düşüncesi, C.3, S.16, 1955, s.286. 
4
 Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s.286.  

---