1 uluslararasi azərbaycan felsefe araştirmalari fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi derneğİ elmlər assosiASİyasi

Fəlsəfə tarixi  
 
 
- 83 - 
Ülken’in iddia ettiğine göre Bergson düalizmi yalnızca başlangıçtadır. 
Sezgi  ile kavradığımız  yalnızca ruh alemi  değil,  hayat  ile maddeyi  kuşatan 
bütün varlıktır ve burada düalizm kaybolur.
1
 
Hilmi Ziya Ülken’in “Bir Münzeviye Cevap” olarak yazdığı bu maka-
lede  savunduğu  temel  iddia  Bergson  gibi  önemli  bir  filozofu  genel  birkaç 
çizgi  ile  ifade  etmenin  mümkün  olamayacağıdır.  Anlaşılacağı  üzere  Berg-
son,  meselelere  geniş  perspektiften  bakan  ve  kalıba  dökülemeyen  bir  filo-
zoftur. Hilmi Ziya’nın Bergson için indeterminist olduğu söylemine Peyami 
Safa’nın  itirazı  bir  bakıma  haklıdır.  Çünkü  Bergson,  kendinden  önceki  gö-
rüşleri tek tek gözden geçirerek kendi doktrinini ortaya koymuş bir filozof-
tur. Bergson’un neyi temsil ettiğine dair bir tanımlama yapılacaksa, onun bir 
anti-materyalist,  irrasyonalist  ve  anti-pozitivist  olduğu  söylenilebilir.  Berg-
son bir yandan evrim karşıtı bir duruş sergilerken, bir yandan da yaratıcı te-
kamül olarak nitelendirdiği dinamik bir süreçten bahseder.  
Peyami  Safa’ya  göre  Bergson  ne  idealist,  ne  realist,  ne  materyalist, 
hatta  ne  de  düalisttir.  O  bir  töz  metafiziği  yapmaz.
2
  Bergson’nun  eserleri 
dikkatle incelendiğinde ruh ile maddenin iç içe geçmiş olduğu ve ancak ru-
hun  maddeden  bir  kademe  üstte  olduğu  görülmektedir.  Bu  görüşünü  şu 
satırlarla dile getirir: 
 
Bir kanadıma maddi derler, başıma ruhi derler, 
Bilmezler ki bu hep birdir, ikileşmiş tek cevherdir.
3
 
 
Bergson  felsefesi,  insana  materyalizm  ve  pozitivizmle  içi  boşaltılan 
manevi değerini geri verir. Zira Bergson, beden ve ruhun iki farklı realite ol-
duğunu  ileri  sürse  de  ruh,  ona  göre  bedeni  aşkın  bir  konumdadır.  İnsan 
yalnızca bir akıl varlığına irca edilemez; o aynı zamanda metafizik bir var-
lıktır. Yalnız ruh da, beden de bir cevher değildir. Ruhun temeli hafızadır ve 
ruh, insan bedeni içerisinde zamanla kendi kendini inşa eder. Yaşarken, in-
san bedeninin içinde inşa edilen bu ruh öldükten sonra da kaybolmaz. Mad-
                                                 
1
 Hilmi Ziya Ülken, a.g.m, s.288. 
2
Bir Münzevi, “Bergson ve Indeterminisme”, Türk Düşüncesi, C.3, S.15, 1955, s. 210. 
3
 Bir Münzevi, “Bergson’un Şiiri”, Türk Düşüncesi, C.3, S.17, 1955, s.371. 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 84 - 
de ise sonsuz derecede eksiltilmiş bir hayattır. Madde kendi kendini bozar; 
ruh ise kendi kendini yapar. 
Başka bir yazısında Hilmi Ziya Ülken, Bergson’da hayat ve şuur kav-
ramlarını  ele  alır.  Canlıların  aşağı  derecelerinde  hayat  ve  şuur  faaliyetleri 
çok  zayıftır  ve  bu  nedenle  çok  ağır  bir  mekan-zaman  ritmine  sahiptirler. 
Hayvanların  mekan-zaman  sürekliliği  nebattan  biraz  daha  güçlüdür.  İnsan 
derecesinde ise şuuraltı ile şuur sürekli münasebet halindedir ve bu, insanın 
en yüksek derecede mekan-zaman varlığı olduğunu temin eder. Bergson bu-
nu insanda pragmatik bir alet olan zekanın gelişmesiyle açıklar.
1
 
Bergson ve felsefesi, Türk Düşüncesi Dergisinde tanıtılmış ve Peyami 
Safa ve Hilmi Ziya Ülken tarafından karşılıklı olarak tartışılmıştır. Bergson 
felsefesi  sezgiye  ve  insanın  manevi  yönüne  vurgu  yaparak  tasavvufa  yakın 
çizgiler  taşımaktadır.  Türk  Düşüncesi,  milli  ve  kültürüne  bağlı  bir  çizgiye 
yakın olduğu ve tasavvufun Türk medeniyetinin şekillenmesinde önemli ye-
ri  olduğunu  düşündükleri  için  Bergson  felsefesini  kolayca  benimsedikleri 
söylenebilir.  
 
Egzistansiyalizm
  
 
Egzistansiyalizm, düşünce tarihinde insanın anlam arayışından ortaya 
çıkan ve insanı merkeze alan önemli akımlardan biridir. İnsan üzerine yapı-
lan bu felsefenin çok eski dönemlere dayandığı söylenebilir. Mounier, var-
oluşçuluğun  zengin  bir  arka  plandan  güç  aldığını,  hatta  tarihte  bilinen  ilk 
varoluşçu düşünürün Sokrates olduğunu ileri sürmektedir.
2
 Sokrates’in yanı 
sıra varoluşçu felsefeyi Pascal’a, Hıristiyan Felsefesi’ne veya Kant’a dayan-
dırmak isteyen düşünürler olmakla birlikte modern anlamdaki varoluşçulu-
ğun  kurucusu  Soren  Kierkegaard’dır.  Ancak  Kierkegaard  devamlı  olarak 
belirli bir sistemin filozofu olmadığını söylemektedir ve bu nedenle Peyami 
Safa’ya  göre  egzistansiyalizm  sistematik  manasıyla  Fransa’da  Jean  Paul 
                                                 
1
Hilmi Ziya Ülken, “İrade ve Telkin II”, Türk Düşüncesi, C.3, S.17, 1955, s. 331-336.  
2
Emmanuel Mounier, Varoluş Felsefelerine Giriş, Alan Yayıncılık, İstanbul 1986, s.41-
42. 

---

Fəlsəfə tarixi  
 
 
- 85 - 
Sartre ile başlayan, Simone de Beauvoir ve Merleau-Ponty ile devam eden 
bir Paris felsefe akımıdır.
1
 
Egzistansiyalizm  sınırları  tam  olarak  belirlenmemiş  bir  düşünce  biçi-
mi olması nedeniyle, düşüncenin tarihsel gelişiminde ve egzistansiyel kabul 
edilen düşünürlerin kim oldukları üzerinde tam bir mutabakat görülmemek-
tedir. Bu düşünce akımı içerisinde yer alan filozofların kendilerini tanımla-
malarında bile önemli farklılıklar vardır. Tüm bu farklılıklara rağmen Kier-
kegaard,  Heidegger,  Jaspers,  Sartre,  Marcel,  Merleau-Ponty,  Buber  ve  Ca-
mus gibi bazı düşünürlerin genel yaklaşımlarına bakıldığında, egzistansiyel 
bir felsefe geleneğinden söz etmek mümkündür. Bu düşünürlerden bir kısmı 
teist, bir kısmı ateist egzistansiyeller olarak adlandırılır. Temsilcileri arasın-
daki  farklılıklardan da anlaşılacağı  üzere egzistansiyalizm,  değişik şekiller-
de  yorumlanabilen, tanımlanması güç bir düşünce akımıdır. Yine de bir ta-
nım yapmak gerekirse egzistansiyalizm “Sartre, Jaspers, Camus, Heidegger 
ve Marcel gibi düşünürler tarafından geliştirilen, modern dünyanın özellikle 
kitle toplumu üzerinden kendisini gösteren, krizden beslenen çağdaş felsefe 
akımı”
2
 denilebilir. Cevizci’ye göre egzistansiyalizm, tarihsel ve metafizik-
sel olmak üzere iki yönlü bir başkaldırıyı temsil eder. Tarihsel başkaldırı eg-
zistansiyalizmin  mevcut  zamanın  koşullarına,  kurum  ve  değerlerine  karşı 
sert bir protesto ruhu içerisinde olmaktır. Metafiziksel başkaldırı ise varlığı 
tözlerle  özlerden  müteşekkil  gören  dünya  görüşüne,  teknolojiyle  birleşen 
bilimsel  dünya  görüşüne  ve  nihayet  rasyonel  bir  dünya  görüşüne  meydan 
okumaktır.
3
 
Egzistansiyalizm, teist ve ateist kanat olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. 
Gabriel Marcel, Martin Buber ve Soren Kierkegaard teist; Jean Paul Sartre, 
Martin Heidegger ve Albert Camus ise ateist egzistansiyellere örnek olarak 
gösterilebilir. Bu filozoflara egzistansiyel bir karakter veren ortak nokta, in-
sanı merkeze almaları ve insanın biricikliğine vurgu yapmalarıdır. Bu yakla-
şıma göre insan tanımlanması gereken bir nesne değil, bir varoluştur. Yani 
“varoluş  özden  önce  gelir”.  Öz,  bir  nesnenin  değişmez  bütünüdür.  İnsan, 
                                                 
1
 Peyami Safa, “Egzistansiyalizm”, Türk Düşüncesi, C.6, S.34, 1956, s.3. 
2
 Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul 2011, s.442. 
3
 Ahmet Cevizci, a.g.e., s.442. 

---