1 uluslararasi azərbaycan felsefe araştirmalari fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi derneğİ elmlər assosiASİyasi

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 92 - 
örnek  alırken  onun  geçirdiği  fikir  sancılarını  ve  tekamülü  görmezden  gel-
mekte, hadiseyi başından okuyarak pozitivist kısma takılmaktayız. Oysa Ba-
tı, huzurun ilim ve teknik üstünlükte olmadığını bizzat yaşayarak öğrenmiş-
tir.  
Nitekim Albert Einstein’ın “İlim ve Din” isimli makalesinin bu dergi-
nin henüz ilk sayısında yayımlanması tesadüf değildir. Einstein, rasyonaliz-
min tek taraflı yorumlanmasına karşı çıkan bir batılıdır. Ona göre ahlaki hü-
kümlerimiz ve hareket tarzımız için gerekli olan kanaatler yalnız ilmin sağ-
lam yolunda bulunmaz.
1
 Çünkü ilim olayların birbirlerine nasıl bağlı olduk-
larından fazlasını göstermez. Einstein’ın bu aşkınlık özleminde görülmekte-
dir ki ilim ‘olan’ın bilgisidir. ‘Olması gereken’ sahada, yani ahlak söz konu-
su olduğunda ilmin argümanları yetersiz kalmaktadır. Einstein bunu şu söz-
leriyle ifade eder:  
Objektif bilgi bazı hedeflere varmak için bize kudretli vasıtalar verir, 
fakat en son hedef ve ona varmak için duyulan hararetli arzu bize başka bir 
kaynaktan  gelir.  Varlığımız  ve  faaliyetlerimiz  ancak  bu  son  hedef  ve  onu 
karşılayan değerler tayin edildiği zaman bir mana kazanır...
2
 
Peyami  Safa,  Einstein’in  ölümü  üzerine  kaleme  aldığı  yazıda  Eins-
tein’in dar pozitivist anlayışı yıkan sayılı bilim adamlarından biri olduğunu 
söylemiştir. Derginin ilk sayısında Einstein’in, Allah’a, dine ve mistik duy-
gulara  inancını  belirten  cümlelerini  kitaplarından  alarak  yayımladıkları  za-
man düşmanlarında telaşa benzeyen bir huzursuzluk başlamıştır. Safa’ya gö-
re Einstein’e karşı bu kin, tabiat ilimlerinin en büyük temsilcisinin, ilahi var-
lığa  ve  mistik  heyecana  inanmasının  materyalizm  ve  pozitivizm  aleyhine 
taşıdığı manadan ileri gelmektedir.
3
 
Gerek Batılı bilim adamlarının düşüncelerinden örnek vererek, gerek-
se  kendi  argümanlarıyla  pozitivizm,  Türk  Düşüncesi  tarafından  eleştirilen 
bir akım olmuştur. Her şeyin ilimle açıklanabileceğini söyleyerek inancı yok 
sayan bir akım, mistik ve manevi bir çizgiye yakın olan Türk Düşüncesi ta-
rafından kabul görmemiştir.  
                                                 
1
 Albert Einstein, “İlim ve Din”, Türk Düşüncesi, C.1, S.1, 1953, s. 57. 
2
Albert Einstein, a.g.m., s. 57-58. 
3
Peyami Safa, “Einstein’in Ölümü Üzerine”, Türk Düşüncesi, C.3, S.18, 1955, s. 385. 

---

Fəlsəfə tarixi  
 
 
- 93 - 
 
Materyalizm ve anti-Materyalizm  
 
Türk Düşüncesi, bir medeniyet yıkıcı olarak gördüğü Marksizm’le sa-
vaştığı  gibi  Marksizm’in  temeli  olduğunu  söylediği  Materyalizme  karşı  da 
savaş  açmıştır.  Komünizm  Özel  Sayısı  I’de  Hilmi  Ziya  Ülken’in  “Tarihî 
Maddeciliğe Reddiye” isimli kitabı tanıtılarak materyalizmin kendi içindeki 
çelişkileri  ve  vasıfları  özetlenmiştir.  Her  şeyden  önce  tarihi  materyalizm 
maddeyi  ilk  asli  unsur  olarak  kabul  ederek  her  şeyi  ona  indirger.  Hilmi 
Ziya’ya göre bu tarafıyla o bir metafiziktir. Halbuki bu felsefe her vesile ile 
metafiziğe hücum ettiği gibi kendisine metafizikçi denmesinden son derece 
korkar.  Böylece  ruhçu  metafiziği  reddederken  ondan  daha  cüretli  ve  hatalı 
olan madde metafiziğini ortaya atmış olur. Bu, onun çelişkilerle dolu oldu-
ğunun ispatlarından sadece bir tanesidir.
1
 Materyalistler henüz nazariye ol-
maktan kurtulamamış bazı yeni düşüncelerle, çoktan çürütülmüş bulunan bir 
takım  eski  görüşleri  kesin  birer  kanun  gibi  iddialarına  mesnet  yaparlar:  İç-
timai  birlik  ve  zümrelerin  müşahhas  ve  ayrı  cinsten  (heterojen)  olduğunu 
görmeyerek  sadece  iktisadi  manzaralara  bakmış  ve  oracıkta  tespit  ettikleri 
bazı  sathi  müşahedeleri  bütün  bir  insanlığa  ve  onun  tarihine  teşmil  etmeye 
kalkmışlardır. Bu, biyolojik ilimlerin hatalı olarak içtimai ilimlere aynen tat-
bikinden ileri gelmektedir.
2
 
Bu sözleriyle Hilmi Ziya Ülken materyalizmin, felsefe olmayan tutar-
sız düşüncelerin tesirinde kalmış olmakla eleştirir. Ayrıca materyalizm, bir-
biriyle alakasız görüşleri aşırı genelleyici bir tavırla bütün insanlığa mal et-
meye çalışmaktadır. Türk Düşüncesi olarak materyalizme neden savaş açtık-
larını Hilmi Ziya şu şekilde açıklar: materyalizm bütün varlık mertebelerini 
maddeye  irca  edip  onların  irca  edilemez  vasıflarını  reddeder;  hakikat,  hak, 
güzellik, iyilik gibi yüksek insani değerlerin mihrakı olan hürriyeti ve şahsi-
yeti inkar eder ve ahlaki, hukuki ve dini mesuliyet ve mükellefiyetin esası o-
lan  irade  muhtarlığını  kabul  etmeyerek  değerler  nazarında  mesuliyeti  orta-
                                                 
1
Hilmi  Ziya  Ülken,  “Tarihi  Maddeciliğe  Reddiye”,  Türk  Düşüncesi,  c.10,  s.54,  1959, 
s.55.  
2
Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s. 56. 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 94 - 
dan kaldırır.
1
 
Öte  yandan  materyalizm,  medeniyetin  temel  unsurlarından  biri  olan 
dine  de  karşı  çıkar.  Marks’ın  “Din  halkın  afyonudur”  veya  Engels’in  “Din 
insan  ruhunu  fakirleştirir”  sözü  materyalistlerin  dini  açık  bir  şekilde  tenkit 
ettiklerinin  göstergeleridir.  Ayrıca  onlar,  dinin  temeli  olan  ahlak  ve  adaleti 
de inkar ederler. Onlara göre iyi ve kötü, kavimden kavime göre değişebi-
len, izafi mefhumlardır ve böylece ahlak da izafidir. Oysa bütün devirlerde 
sınıflar  üstü  ortak  prensipler  vardır.  Yalan,  bencillik,  ihanet,  korkaklık  ve 
vefasızlık  daima  negatif;  doğruluk,  özgecilik,  vefakarlık  ve  cesaret  daima 
pozitif sayılmıştır.
2
 
Büyük dinlerin kapitalizm mahsulü olduğu iddiasında bulunabilmek i-
çin insanın bütün bir tarihe sırt çevirmesi lazım gelir. Zira 18.yüzyıldan son-
ra beliren kapitalizmle büyük semavi dinlerin hem zaman hem de mekan ba-
kımından hiçbir münasebeti yoktur. Materyalistlerin pervasızca ortaya attık-
ları ‘din insan ruhunu fakirleştirir’ sözü ise fakir haysiyetten mahrum kuru 
bir isnattır. Din, ferdi günlük hayatın üstüne çıkaran ulvi heyecanların kay-
nağıdır. İnsanların ruhi hayatını, üstün manevi değerlerini dini duygu besle-
mektedir. Sanat, ahlak, medeniyet pek çok memleketlerde dini hayata para-
lel olarak, onunla birlikte gelişmiştir. Her sahada yaratılmış büyük şaheser-
ler ve manevi kıymetler dinin içinden doğmuştur.
3
 
Hilmi Ziya Ülken, bu görüşünü desteklemek için örnekler vermese de, 
camilerdeki işlemeler, kilise duvarlarına yapılan resimler ya da kilise müziği 
aslında yüzyıllardan beri sanatla dinin iç içe olduğunun, sanatın dinden bes-
lenen bir yanının olduğunun açık göstergeleridir.  
Materyalizmin  diline  doladığı  başka  bir  kavram  ise  sefalettir.  Onlara 
göre iktisadi eşitsizlikten doğan bir ezilen taraf vardır ve materyalizm bir sı-
nıfın  diğer  sınıfa  tahakkümünü  ortadan  kaldırmayı  amaçlar.  Fakat  Hilmi 
Ziya’ya göre materyalizm bir yandan sınıf farkını ortadan kaldırmak lazım 
derken diğer taraftan bu amaçla işçi sınıfının tahakkümünü kurmaya yelten-
                                                 
1
Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s. 54. 
2
Hilmi Ziya Ülken, “Tarihi Maddeciliğe Reddiye II”, Türk Düşüncesi, c.10, s.55, 1959, 
s. 23.  
3
Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s. 23. 

---