1 uluslararasi azərbaycan felsefe araştirmalari fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi derneğİ elmlər assosiASİyasi

Fəlsəfə tarixi  
 
 
- 95 - 
mektedir. Eğer dedikleri gibi burjuva tahakküm eden bir sınıf ise onun yeri-
ne  işçi  sınıfını  hakim  kılmakla  mı  tüm  sefalet  ortadan  kalkacaktır?
1
  Hilmi 
Ziya’nın soruları bununla sınırlı kalmaz. Sözlerine şöyle devam eder: “İçti-
mai sefalet dedikleri şey yalnızca proletaryaya mı aittir? Köylünün, memu-
run, orta sınıfın ıstırabı daha mı az mühimdir? Aydınların, idare edenlerin, 
sanat  erbabının,  hatta  çeşitli  sebepler  yüzünden  bizzat  sermaye  sahibinin 
pek  çok  derdi,  üzüntüsü,  ızdırabı  yok  mudur?  Peki  bunlar  insan  değil  mi? 
Bunların  maddi  ve  manevi  sıkıntıları  ızdırap  değil  mi?  İnsanların  midele-
rinden başka endişeleri olmadığını, onun için sadece işçinin muzdarip ve se-
fil olduğunu söylemek isteyen materyalistin acaba hayvandan farkı ne? Onu 
anlayamıyoruz”. 
Her  yerde  mutlak  eşitlik  arayan  ve  bunu  temine  çalışan  maddeciler 
bilmiyorlar mı ki bizzat işçiler arasında bile eşitlik yoktur. Her memleketin 
şartlarına göre işçilerin seviyeleri de farklı olduğu gibi bir işçi topluluğu ara-
sında kalifiye işçiler, mütehassıslar, kalfalar, çıraklar, ustalar mevcuttur. Ne 
kadar çalışılırsa çalışılsın bu tabii farklar, bu mertebelenme ortadan kaldırı-
lamaz. O halde nasıl iddia edilebilir ki herkes aynı hakka sahiptir.
2
 
Bu sözleriyle Hilmi Ziya Ülken materyalistler tarafından yanlış anlaşı-
lan  adalet  kavramına  vurgu  yapmaktadır.  Materyalistler  adalet  adı  altında 
toplumda  eşitlik,  tekdüzelik  yaratmaya  çalışmaktadırlar.  Dünya  etrafındaki 
pek çok işçinin şartları farklıdır ve kazançları bir değildir. Ayrıca hepsi ezi-
len konumunda da değildir. Bu şartlar altında dünya işçilerinin bir çatı altın-
da  toplanması  pek  mümkün  görünmemektedir.  Hilmi  Ziya’nın  sözlerinden 
hareketle söylenebilir ki, her insanın, her sosyal sınıfın kendine göre sıkın-
tıları  mevcuttur.  Maddiyata  ilişkin  sıkıntılar  belki  de  bunlardan  en  iptidai 
olanıdır.  
Marx’a göre değer, bir şeyin elde edilmesi için sarf edilen iş (zaman) 
ile ölçülmelidir. 
3
 Hilmi Ziya bu görüşe şiddetle karşı çıkar. Zira alelade bir 
usta ile özverili bir meslektaşı arasında  -çalıştıkları zaman miktarı  eşit olsa 
da- iş kalitesi ve kazanacakları para bakımından farklar vardır. Ancak onun 
                                                 
1
Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s. 28-29.  
2
Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s. 29. 
3
Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s. 30. 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 96 - 
asıl  itirazı,  böyle  bir  düşüncenin  insanı  makine  gibi  görmesi,  şahsiyeti  göz 
ardı etmesinedir.
1
 
Çoğunlukla  Hilmi  Ziya  Ülken  tarafından  kaleme  alınan  materyalizm 
karşıtı  makaleler  tahlil  edildiğinde,  Türk  Düşüncesi  Dergisinin  materyaliz-
me  olan  itirazlarının  sebebi  anlaşılacaktır.  Hilmi  Ziya’nın  belirttiğine  göre 
materyalizm  hak,  hakikat,  güzellik,  iyilik  gibi  kavramları  reddeden,  değer-
leri ve sorumluluğu ortadan kaldırarak ahlakı ve dolayısıyla medeniyeti ber-
taraf eden bir yapıdadır. Bir diğer önemli neden ise irade muhtarlığını kabul 
etmeyişidir. İrade olmadığında ise şahsiyetten bahsetmek söz konusu değil-
dir. Şahsiyete ve medeniyete son derece önem veren, medeniyetin kurtulu-
şunu ahlakta gören bir dergi olarak Türk Düşüncesi, materyalizmi şahsiyet, 
medeniyet ve ahlak karşıtlığı bakımından eleştirmiştir. 
 
Sonuç
 
 
Bu  makalenin  konusu  olan  Türk  Düşüncesi  Dergisi’nde,  Bergsoncu-
luk,  egzistansiyalizm,  personalizm,  pozitivizm,  materyalizm  ve  anti-mater-
yalizm akımlarına yer verildiği tespit edilmiştir. Bergsonculuk çeşitli felsefi 
sistemlerin yıkıcı etkileri ile mutlak hakikati elde etmek konusunda ümit ve 
inancını kaybeden 19. yüzyıl insanına sezgi metodunu sunarak ümit ve iman 
getirmiş bir akımdır.
2
 İnsanın makineleştirildiği her türlü sisteme karşı çıkan 
ve öldürülen insanlığın milli ve manevi değerlerle yeniden dirilişini dileyen 
Türk Düşüncesi Dergisi Bergson’la pek çok açıdan benzer fikirlere sahiptir. 
Bu bağlamda dergide Bergsonculuğa oldukça olumlu bir yaklaşım sergilen-
miş, Bergson’un fikirlerinden adeta büyük bir coşkuyla bahsedilmiştir. Der-
gide  sıklıkla  ele  alınan  bir  başka  akım  olan  egzistansiyalizm,  mekanist  bir 
dünya  algısına  ve  insanın  kendine  yabancılaşmasına  bir  itiraz  niteliğinde 
olup, insanın varlık sahnesindeki anlam arayışını ele alan akımdır. Bu bağ-
lamda Türk Düşüncesi egzistansiyalizm konusuna büyük bir ilgiyle eğilerek 
egzistansiyalizmin  teist  kanadını  kendilerine  yakın  bulmuşlardır.  Öte  yan-
dan  Safa’nın,  egzistansiyalizmi  ateist  kanattan  olan  Sartre  ile  başlatması 
                                                 
1
Hilmi Ziya Ülken, a.g.m., s. 31.  
2
Nurettin Topçu, Bergson, Dergah Yayınları, 5.Baskı; İstanbul 2011, s.15. 

---

Fəlsəfə tarixi  
 
 
- 97 - 
dikkate  değer  bir  bulgudur.  Personalizm  ise,  insanın  iç  dünyasına,  kişiliğe 
ve değerlere vurgu yapan bir akımdır. Personalizm bir akım olarak ele alın-
mamakla birlikte, şahsiyete ve değerlere önem veren çizgisinden dolayı der-
ginin  bütününde  personalist  bir  tavır  hissedilmektedir.  Her  şeyi  bilimle  ve 
akılla  açıklama  gayreti  olarak  algılanan  pozitivizm,  mistik  düşünceye  yer 
vermediği  gerekçesiyle  Türk  Düşüncesi  tarafından  kabul  görmemiştir.  Zira 
Türk Düşüncesi doğu ile batıyı; bilimsel  düşünce ile mistik düşünceyi  bir-
leştirme ve hemen her bakımdan senteze ulaşma amacındadır. Bir başka ele 
alınan felsefi akım olarak materyalizm, Marksizmin temeli olarak görülmüş 
ve sert bir şekilde eleştirilmiştir. Türk Düşüncesi’nin ana çizgisi bir medeni-
yet inşasıdır ve Marksizm dergide sık sık medeniyet yıkıcı bir ideoloji ola-
rak  zikredilmiştir.  Bu  anlamda  Türk  Düşüncesi’nin  materyalizmi,  mananın 
içini boşaltan bir akım olarak ele aldığı ve zararlı bulduğu tespit edilmiştir. 
Özellikle  Komünizm  Özel  Sayılarında  yer  verilen  makalelere  bakıldığında 
Türk  Düşüncesi’nin  materyalizmle  mücadele  ettiği  ve  tam  anlamıyla  anti 
materyalist  bir  tavır  sergilediği  görülmektedir.  Bütün  olarak  bakıldığında 
Türk  Düşüncesi’nin  Bergsonizm  ve  egzistansiyalizme  olumlu  bir  tutumla 
yaklaştığı, personalist bir tavır sergilediği, pozitivizmi esasında bazı açılar-
dan gerekli ancak o günkü algılanışı bakımından yanlış bir akım olarak nite-
lediği ve anti materyalizmi savunduğunu söylemek mümkündür. 
 
 
Kaynakça
 
Bayraktar,  Levent,  Bergson’da  Ruh-Beden  İlişkisi,  Dergah 
Yayınları, İstanbul, 2010.  
Bayraktar,  Levent,  Felsefe  İle,  Aktif  Düşünce  Yayınları,  Ankara, 
2014.  
Bir  Münzevi,  “Bergson’un  Şiiri”,  Türk  Düşüncesi,  C.3,  S.17,  1955, 
s.368-372. 
Bir  Münzevi,  “Bergson  ve  Indeterminisme”,  Türk  Düşüncesi,  C.3, 
S.15, 1955, s.209-211. 
Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul, 2011. 
Einstein,  Albert,  “İlim  ve  Din”,  Türk  Düşüncesi  Dergisi,  C.1,  S.1, 
1953, s.57-60. 

---