1 uluslararasi azərbaycan felsefe araştirmalari fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi derneğİ elmlər assosiASİyasi

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 120 - 
Dışlayıcı yaklaşıma göre, bir dinin bildirdiği öğretileri kabul ederek tek bir 
dinin  inançlarının  doğru  olduğu  ve  tek  bir  dinin  müntesiplerinin  kurtuluşa 
erdirici olduğu söylenebilir, bu beklenen bir durumdur. Kapsayıcı yaklaşım-
da, doğru inançları benimsemekle, kurtuluşa ermek arasında zorunlu bir iliş-
ki görülmemektedir. 
Dışlayıcı veya kapsayıcı yaklaşımlar Tanrı’nın veya nihâî gerçekliğin 
dâhili  sıfatlarına  veya  bizimle  ilişkisine  dair  hükümleri  aklî  olarak  vazʿ  et-
meyi gerektirmemektedir. En başta “Tanrı’nın dâhili sıfatları ve bizimle iliş-
kisine dair” belli bir dinin inançları tamamen akli olarak benimsenebilir ve-
ya reddedilebilir. Dolayısıyla Tanrı’nın ne olduğu ve bizden ne istediği, na-
sıl bir hayatın neyle sonuçlanacağına dair inançlar din tarafından vazʿ edil-
miştir. Bu çerçevede kimlerin kurtuluşa ereceği de dinler tarafından belirtil-
miştir. Bir dinin bu husustaki  öğretilerini benimsemek veya belli  bir  yoru-
munu tadil etmek aklî düzeyde erişilebilecek bir sonuçtur. Başka bir ifadey-
le aklî bilgi iddiaları, dinî inançlara göre ikinci dereceden bir hitaptır, ya da 
ikinci dereceden bir çabanın sonucudur.  
Yakın tarihe bakıldığında dinî çeşitlilik karşısında Batı’da gelişen ta-
vırlarda,  dışlayıcı  tavırdan  kapsayıcı  tavra  ve  oradan  da  çoğulcu  tavra  bir 
evrilmenin  olduğu  görülmektedir.  Dışlayıcı  tavır  yaklaşık  olarak  1960’lara 
kadar  Katolik  Kilisesi’nin  olduğu  kadar  çeşitli  Protestan  Kiliseleri’nin  de 
resmi  tavrını  oluşturmuştur.  Tarihte,  dinî  çeşitlilik  karşısında  çoğulcu  bir 
tavrın varolduğu ancak bunun mistik cereyanlara ve doğu dinlerine mahsus 
olduğu  kabul  edilir.
1
  Çoğulculuk  her  ne  kadar  1960’lardan  itibaren  daha 
güçlü seslendirilmiş olsa bile, 20. yüzyılın ilk yarısından itibaren farklı din-
lere karşı çoğulcu bir bakış açısını benimseyen düşünürler olmuştur. Ernest 
Troeltsch’in (1865-1923) hem Hristiyanlığı hem de diğer dinleri tarihsel ve 
kültürel  olarak  sınırlı  görüp  her  birinin  mutlaklık  iddialarını  kendi  şartları 
içinde geçerli sayan görelilikçi yaklaşımı, Arnold Toynbee’nin (1889-1975) 
bütün dinleri özde bir sayıp aynı hedefe götüren farklı yollar sayan yaklaşı-
mı ve Carl Gustav Jung’un (1875-1961) bütün dinleri kaynak ve işlev olarak 
                                                 
1
  Mesela,  Hindu  kutsal  metinlerinden  Bhagavad  Gîtâ’da,  “İnsanlar  bana  hangi  yolla 
gelirse  gelsinler  kabul  ederim,  zira  hangi  yolu  seçerse  seçsinler,  bütün  yollar  benimdir” 
denir (Edgerton 1993: IV.11) 

---

Din fəlsəfəsi 
 
 
- 121 - 
ortak  sayan  yaklaşımı  dinî  çoğulculuğun  örnekleri  arasında  kabul  edilir.
1
 
Bütün dinleri tek bir ilâhî gerçekliğe insanoğlunun kendi tarihsel ve kültürel 
sınırları içinde vermiş olduğu ve bir biriyle üç aşağı beş yukarı eşdeğer olan 
karşılıklar  olarak  gören  Raimundo  Panikkar,  Paul  Knitter  gibi  teologlar, 
bunların bir anlamda takipçileri sayılabilir.  
Dinî çoğulculuk, Tanrı’nın kendisini bildirmesi bakımından ve insan-
ları  kurtuluşa  erdirmek  bakımından  hiçbir  dinin  biricik  veya  normatif  ko-
numda olmadığı, Tanrı’nın ya da mutlağın bilgisi hususunda, insanları ilâhî 
gerçekliğe götürmede ve kurtuluşa erdirmede bütün dinî geleneklerin olma-
sa bile, en azından belli başlı büyük dini geleneklerin aynı hükümde olduğu 
görüşüdür. Dini çeşitliliği çoğulcu bir şekilde yorumlamanın İslam dini bağ-
lamındaki karşılığı,  Kur’an’ın metninin evrensel,  herkese ve her çağa hitap 
eden  ve  bağlayıcı  bir  metin  olmayıp,  ilahî  gerçekliğe  yönlendiren  pek  çok 
yoldan birini teşkil ettiğinin kabulüdür. Muhammed’in (a.s.) peygamberliği-
nin ve mesajının küllî ve cihanşumûl olmadığını, belli şartlarla mukayyet ol-
duğunu benimsemeyi gerektirecektir. Dinî çeşitliliğe böyle bakmanın Hristi-
yanlık açısından karşılığı, İsa Mesih’in kişiliğinin hiç de özel bir yeri olma-
dığı, diğer dinî geleneklerdeki kurucu veya peygamber gibi bir konumda ol-
duğu, türünün yegâne örneği değil, örneklerinden biri olduğu şeklinde orta-
ya çıkmıştır. Hristiyanlık, aynı ilâhî gerçekliğe verilmiş olup birbiriyle eşit 
derecede meşru olan pek çok karşılıktan biridir (Netland, 1991: 10).  
Dinî  çoğulculuğu  dinî  dışlayıcılık  ve  kapsayıcılıktan  ayıran  en  temel 
vasıf, onun belli bir dine diğerlerinden üstün bir makam ya da bir ölçü mer-
tebesi vermemesi, hepsiyle eşit mesafede olmasıdır. Bu sebeple, ilâhî vahyin 
dindeki  yeri dinî dışlayıcılıkta ve kapsayıcılıkta olduğundan daha farklı  bir 
hususiyete sahiptir. Vahiy eseri olarak ortaya çıkan dini metinlerdeki öğreti-
lerin bize kutsaldan haber verme tarzı ve geçerliliği birbiriyle çelişen iddia-
ları bir arada tutabilecek şekilde değerlendirilmektedir. Hem dışlayıcı yakla-
şımda  hem  de  kapsayıcı  yaklaşımda  temel  öge,  dinin  vahye  dayanması 
gerektiği, dinlerin doğruluk veya yanlışlığının, hak veya batıl oluşunun veya 
insanları kurtuluşa erdirip erdiremeyeceklerinin temelde vahiy  yoluyla bili-
                                                 
1
 Zikredilen üç düşünürün görüşlerinin müzakeresi için bkz. (Knitter, 1985: 21-71). 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 122 - 
nebileceğidir.  Bunlara  kısaca  Tanrı’nın  dâhili  sıfatları  diyebiliriz.  Sıfat 
terimini  burada  biraz  geniş  bir  anlamda  kullanıyorum.  Belli  dini  öğretileri 
buna göre ifade edebiliriz. Mesela, İslam dini açısından örnek verecek olur-
sak, “Tanrı, Muhammed’e (a.s.) vahyedendir”, “Tanrı beş vakit namaz kıl-
mayı emredendir”, “insanları ve cinleri imtihan için yaratandır” gibi örnek-
ler  verilebilir.  Buna  karşılık  dinî  çoğulculukta  belli  bir  dine  ait  vahyin,  di-
ğerlerinden daha farklı görülmemesi temel esastır. Dolayısıyla dinî çeşitlilik 
karşısında çoğulcu bir izah belli bir dinin içinden değil, dinî zeminin dışında 
ya  tamamen  aklî  zeminde,  yahut  da  mistik  tecrübe  zemininde  yapılan  bir 
izahtır.
1
  Burada benim değerlendirmelerim tamamen aklî zeminde geliştiri-
len izahla ilgili olacaktır. Bu izaha göre, dini çoğulculuk yaklaşımında, Tan-
rı’nın ne olduğuna, bizimle ilişkisinin ne olduğuna dair hükümler,  yani  bir 
anlamda Tanrı’nın dâhili sıfatları ile ilgili yargılar tamamen aklî bir zeminde 
bilinebilir.  
Dini çeşitliliği çoğulcu surette yorumlamak, Tanrı veya nihâî gerçek-
lik hakkında tümüyle aklî bir düzlemde elde edilen bilginin kapsamı ve de-
rinliği  hakkında  oldukça  iyimserdir.  Dini  çoğulcu  bir  tavırda,  niçin  tek  bir 
dinin  inançlarının  doğru  değil  de  pek  çok  dinin  inançlarının  aynı  şekilde 
doğru olduğunun izah edilmesi gerekir. Belli bir dinî bağlamda Tanrı veya 
nihâî  gerçeklik  hakkında  o  dinin  bildirdiklerini  kabul  edebiliriz.  Fakat  bu 
kabul, kabul eden kişinin Tanrı hakkında doğrudan bilgi sahibi olduğu gibi 
bir iddia içermemektedir. Mesela hiç Edirne’ye gelmemiş bir kimseye, Edir-
ne’yi görmüş birisinin Edirne hakkında bilgi verdiği zaman onu tasdik etme-
si böyle bir şeydir. Tasdik eden kişi, bu tasdikini gerçekten Edirne’yi bildiği 
için  değil,  Edirne  hakkında  bilgi  veren  kişiyi  güvenilir  bulduğu  için  tasdik 
etmektedir. Ama dini çoğulcu bir kimse Tanrı veya nihâî gerçeklik ile ilgili 
olarak herhangi bir dinin bildirdiklerini kabul edemez. Bu durumda dini öğ-
retilerin doğruluğunu veya dini öğretilerin insanları kurtuluşa erdirdiğini ta-
yin  etmek için Tanrı’nın  veya nihâî  gerçekliğin  ne olduğuna dair bir takım 
                                                 
1
 Dini çoğulculuğu tamamen aklî bir zeminde temellendirme girişimin oldukça meşhur 
ve çok tartışılmış bir örneği John Hick’in teorisidir. John Hick’in dini çoğulculuk teorisini 
geliştirdiği  şaheseri  olarak  bkz.  (Hick,  1989)  Dini  çoğulculuğu  mistik  tecrübe  zemininde 
temellendirme girişimin oldukça iyi bir örneği olarak bkz. (Schuon, 1993). 

---