1 uluslararasi azərbaycan felsefe araştirmalari fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi derneğİ elmlər assosiASİyasi

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 128 - 
 
Sonuç ve Değerlendirme 
 
İnançların  doğruluğu  ve  insanların  kurtuluşu  arasındaki  ilişkinin  her 
bir dinin kendi açıklama gücü ile ilgili olduğunu vurgulamak isterim. Yani 
dini çoğulculuğu desteklemeye yönelten, ahlâkî duyarlılığa dayanan eleştiri-
nin her bir din bağlamında özel olarak değerlendirilmesi gerekir. Bu değer-
lendirmelerde,  ilgili  dinin  tutarlılığına  ve  açıklama  gücüne  dair  bir  kanaate 
erişilecektir. Mesela İslam dini bağlamında, Budizm bağlamında bu ilişkinin 
nasıl kurulduğuna bakılabilir. Bir dinî açıklamayı kabul edip etmemek nihâ-
yetinde kişilere kalmış bir tercihtir. Ancak hatırdan çıkarmamak gerekir ki, 
dinî  metinler  insanlarca  okunan  ve  yorumlanan  metinlerdir.  Aynı  dinî  me-
tinler  belli  bir  araştırmacı,  veya  araştırmacılar  gurubu  tarafından  yahut  da 
belli  bir  tarihsel  dönemde  dışlayıcı  şekilde  yorumlanabilirken,  başka  bir 
araştırmacı  veya  araştırmacı  gurubu  tarafından,  yahut  başka  bir  tarihsel 
dönemde başka türlü  yorumlanabilmektedir. Buna iyi bir örnek olarak Karl 
Rahner’in  Katolik  dünyasındaki  yüzyıllardır  hâkim  olan  dışlayıcı  yorumun 
“Kilise dışında kurtuluş yoktur” öğretisinin yerine aynı dini metinleri kapsa-
yıcı şekilde yorumlaması gösterilebilir.
1
 Yani Rahner, Hristiyanlığın inanç-
larının  doğru olduğunu  kabul  ederek, Hristiyanların dışındaki  insanların  da 
kurtuluşa ereceği anlayışını aynı dini metinlerden hareketle geliştirmiştir.  
İslam dini bağlamında da metinlerin dışlayıcı yorumundan, kapsayıcı 
yorumundan ve çoğulcu yorumundan bahsetmek mümkündür.
2
  Dini  metin-
leri  dışlayıcı,  kapsayıcı  veya  çoğulcu  yorumlamanın  imkânı  ve  sıkıntıları 
her bir dini bağlamda ilgili dinin müntesiplerinin, üzerinde düşünmesi gere-
ken bir meseledir. Dini dışlayıcılık yaklaşımında, “inançların doğruluğu” ve 
                                                                                                                            
rinin müntesipleri kurtuluşa ermiş olmalıdır. Dünyadaki belli başlı büyük dinlerin inançları 
birbiriyle  çeliştiğine  göre  bunların  hiçbirinin  Tanrı  yahut  nihâî  gerçeklik  öğretisi  hakiki 
anlamda doğru olmamalıdır (Hick, 1989: 299-314). John Hick’in dini çoğulculuk teorisi ile 
ilgili olarak, mesela bkz. (Aslan, 2006; Atay, 2014; Acar, 2007).  
1
 Rahner’in teorisiyle ilgili bkz. (Rahner, 2013: 782-792)  
2
  Dışlayıcı  yoruma  örnek  olarak,  Mevdûdî  ve  Talat  Koçyiğit;  kapsayıcı  yoruma  örnek 
olarak  Fazlur  Rahman,  Süleyman  Ateş  ve  Mustafa  Öztürk;  çoğulcu  yoruma  örnek  olarak 
Fritjof  Schuon  ve  S.  H.  Nasr  gösterilebilir.  İslam  dini  bağlamında  modern  zamanlarda 
dillendirilen dışlayıcı, kaypsayıcı ve çoğulcu yaklaşımlar hakkında genel bir fikir edinmek 
için bkz. (Acar, 2014: 287-316)
 

---

Din fəlsəfəsi 
 
 
- 129 - 
“kimlerin  kurtuluşa  ereceği”  sorularına  verilen  dışlayıcı  cevapta,  doğruluk 
ve  kurtuluş  meselelerinin  ayrılmazlığı  farzedilmektedir.  Buna  karşılık  dini 
çoğulculuğu savunanların bulduğu cevap, pek çok dinin aynı hükümde oldu-
ğu ve farklı dinlerin müntesiplerinin aynı şekilde kurtuluşa ereceği şeklinde-
dir. Ancak bu yaklaşımda dinî inançlar, insânî bilgimizde sezgisel olarak ka-
bul ettiğimiz, hakikî anlamda doğruluğunu (yani gerçekliğe bir şekilde teka-
bül  etmeyi)  yitirmekte,  dinî  dil  gayri  hakikiyeci  tarzda  yorumlanmaktadır. 
Ancak  böyle  bir  yorumun  herhangi  bir  dini  inancı  benimsemeyi  ne  kadar 
meşru veya makul kılacağı oldukça tartışmaya açıktır.  
İslam dininde, dini metinlerde dini inançların doğru veya yanlış oldu-
ğu  kesinlikle  vurgulanmakla  birlikte,  “doğru  inançlara  sahip  olmak”  ile 
“kurtuluşa  ermek”  arasındaki  ilişkinin  zorunlu  şart  ilişkisi  olarak  kurul-
madığı  kanaatindeyim.  Elbette  ki  böyle  bir  iddianın  ayrıntılı  olarak  temel-
lendirilmesi  gerekir.  Böyle  bir  temellendirmeye  girişmek  başka  bir  konuş-
manın  konusunu  teşkil  edebilir.  Ancak  genel  olarak  söylemek  gerekirse, 
böyle bir izah bir yandan inançların doğruluğunu hakikiyeci anlamda kabul 
etmeyi, dini öğretileri anlatma ve yayma çabasını ve İslam inançlarına aykırı 
olan  inançları  eleştirip  reddetmeyi  anlamlı  kılmaktadır.  Diğer  yandan  da, 
muayyen bir insan yahut da grup olarak, hiç kimsenin öldükten sonra ne ola-
cağına  dair  son  kararı  bizim  vermemizi  gerektirmemektedir.  Bu  yaklaşım 
bir  anlamda  bildiğimiz  doğruyu  paylaşma  ve  anlatma  yükümlülüğü  sunar-
ken, diğer taraftan hiç kimse karşısında onu cennete veya cehenneme gön-
derme  yetkimizin  olmadığını  teslim  etmektedir.  İnsanların  doğru  inançları 
benimseme  hususunda,  kendilerinden  bağımsız  şartların  onları  etkilemesini 
dikkate  almaktadır.  İnsanların  sorumluluklarının,  sahip  oldukları  güçle  ya-
hut imkânlarla orantılı olduğunu teslim etmektedir.  
 
 
Kaynakça 
Race,  A.  (1982)  Christians  and  Religious  Pluralism:  Patterns  in  the 
Christian Theology of Religions. Maryknoll, N.Y.: Orbis Books.  
Wood,  A.  (2011)  “Kant’ın  Deizmi”  (çev.  Necmettin  Tan),  Ankara 
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (52/1): 327-347. 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 130 - 
Aslan,  A.  (2006)  Dinler  ve  Hakikat:  J.  Hick  ve  S.  H.  Nasr’ın 
Felsefesinde Dini Çoğulculuk. İstanbul: İsam Yay. 
Meister,  C.  (2009)  Introducing  Philosophy  of  Religion.  New  York, 
NY: Routledge.  
The  Bhagavad  Gîtâ  (1993)  (trans.&interp.  Franklin  Edgerton) 
Cambridge, MA: Harvard University Press. 
Schuon,  F.  (2002)  Form  and  Substance  in  the  Religions  (çev.  Mark 
Perry & Jean-Pierre LaFouge) Bloomington, IN: 
World Wisdom
. 
İmam  Gazâlî  (1994)  “Faysalu’t-Tefrika”,  Mecmûʿatu  Resâili’l-İmâm 
el-Gazzâlî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye. 
Hick, J. (1989) An Interpretation of Religion. London: Macmillan and 
New Haven CT: Yale University Press.  
Schuon,  F.  (1993)  Transcendent  Unity  of  Religions.  Wheaton,  Ill., 
Madras & London: Theosophical Publishing House. 
John  Hick,  (1993)  God  and  the  Universe  of  Faiths.  London: 
MacMillan Pub. 
Runzo,  J.  (1991)  “Kant  on  Reason  and  Justified  Belief  in  God,” 
Kant’s  Philosophy  of  Religion  Reconsidered  (ed.  Philip  J.  Rossi;  Michael 
Wreen) Bloomington, IN: Indiana University Press.  
Rahner,  K.  (2013)  “Dinî  Kapsayıcılık”  (çev.  Rahim  Acar)  Din 
Felsefesi:  Seçme  Metinler  (ed.  William  Hasker,  Michael  Peterson,  Bruce 
Reichenbach, David Basinger) İstanbul: Küre Yay.: 782-792.  
Peterson,  M.  v.d.  (2006)  Akıl  ve  İnanç:  Din  Felsefesine  Giriş  (çev. 
Rahim Acar) İstanbul: Küre Yay. 
Netland, H. A. (1991) Dissonant Voices: Religious Pluralism and the 
Question of Truth. Canada: Regent College Pub. 
Knitter, P. F. (1985) No Other Name? A Critical Survey of Christian 
Attitudes Toward the World Religions. New York: Orbis Books. 
Acar, R. (2014) “Dinî Çeşitlilik”,  Din Felsefesi El Kitabı (ed. Recep 
Kılıç, M. Sait Reçber) Ankara: Grafiker Yay.: 287-316.
 
Acar, R. (2007) Dinî Çoğulculuk: İdealler ve Gerçekler. Ankara: Elis 
Yay.  
Atay,  R.  (2012)  Ernst  Troeltsch’un  Din  Felsefesi.  Ankara:  Yayınevi 
Yay. 
Atay, R. (2014) Religious Pluralism and Islam: a Critical Reading of 
John Hick’s Pluralistic Hypothesis. Saarbrücken: Scholars’ Press. 
Rowe,  W.  L.  (2007)  Philosophy  of  Religion:  An  Introduction. 
Wadsworth, Cengage Learning. 
 

---