1 uluslararasi azərbaycan felsefe araştirmalari fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi derneğİ elmlər assosiASİyasi

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 110 - 
 
Kaynakça 
 
Beer,  M.,  “Temporal  Indexicals  and  the  Passage  of  Time”,  The 
Philosophical Quarterly, Vol. 38, No. 151, 1988, pp. 158-164 
Denkel, A., Düşünceler ve Gerekçeler, İstanbul, Doruk Yay., 2003 
Gale,  Richard  M.,  The  Language  of  Time,  London,  Routledge  & 
Kegan Paul, 1968 
Gözcü,  A.  S.,  “Temporal  Parçalar  Metafiziği  I:  Süregelimcilik  ve 
Sider’ın  Dört-Boyutçuluğu”,  Kutadgubilig:  Felsefe  Bilim  Araştırmaları 
Dergisi, 2016, sayı 31, s.193-206 
Grünbaum,  A.,  “The  Meaning  of  Time”,  Essays  in  Honor  of  Carl  G. 
Hempel, edit: N. Rescher, Holland, Springer, 1969 
Lawrance, N., “Temporal Passage and Spatial Metaphor”, The Study 
of Time II, Edit.: J. T. Fraser and N,Lawrance, New York, Springer, 1975 
McTaggart, J. E., The Nature of Existence, Vol. 2, Cambridge, 1927 
Mellor, D. H., Real Time, New York, Cambridge, 1981 
William  R.  Carter  and    H.  Scott  Hestevold,  “On  Passage  and 
Persistence”, American Philosophical Quarterly , Vol. 31, No. 4, 1994, pp. 
269-283  
Olson,  E.  T.,  “Passage  of  Time”,  The  Routledge  Companion  to 
Metaphysics,  Edit.  R.  Le  Poidevin,  P.  Simons,  A.  McGonial,  R.  P. 
Cameron, Routledge, New York, 2012 
Schuster,  M.  M.,  “Is  the  Flow  of  Time  Subjective?”,  The  Review  of 
Metaphysics, Vol. 39, No. 4, 1986, pp. 695-714 
Sider, Ted., Four-Dimensionalism. Oxford, 2001. 
 
 
A. Suat Gözcü 
 
Metaphysics of Temporal Parts II:  
Problem of The Temporal Passage 
(summary) 
 
In this  study, we will focus  on the relationship  between the temporal 
passage  and  extention  of  the  temporal  parts.  In  this  relationship,  first,  we 
will  show  what  the  temporal  passage  is,  and  after  that  we  will  discuss 

---

Epistemoloji 
 
 
- 111 - 
whether  the  temporal  extention  is  necessary  for  the  temporal  passage. 
Likewise, we will try to argue that the temporal passage is not an illusion. 
Keywords: temporal passage, temporal extention, metaphysics.  
 
 
A. Suat Gözcü 
 
Temporal Parçalar Metafizikası II: Temporal Keçid Problemi 
(xülasə) 
Bu  məqaləmizin  mövzusu  temporal  keçid  ilə  temporal  parçaların  ya-
yılması arasındakı əlaqədir. Bu əlaqədə ilk olaraq temporal keçidin nə oldu-
ğunu  izah  edəcək,  ardından  isə  temporal  keçid  üçün  temporal  yayılmanın 
zəruri  olub  olmadığını  müzakirə  edəcəyik.  Eyni  zamanda  temporal  keçidin 
bir illuziya olmadığını da isbat etməyə çalışacağıq.  
 
Açar sözlər: temporal keçid, temporal yayılma, metafizika. 
 

---

 
 
- 112 - 
 
 
 
Din fəlsəfəsi 
 
 
 
İnsanî Sınırlarımız İçinde Dini Çeşitliliği 
Yorumlamak 
 
 
Rahim Acar
*
 
 
 
 
Giriş  
 
Dinî çeşitlilik insanlık tarihindeki köklü vakıalardan birisidir, tarihsel 
olarak izini süremeyeceğimiz kadar eskilere gitmektedir. Dinler tarihinin ve-
rilerine  baktığımızda,  dinlerin  birbirleri  ile  hep  temas  içinde  oldukları,  bir-
birleri ile müsbet ya da menfi etkileşim içinde oldukları görülmektedir. Bili-
nen büyük dinlerin her biri hâlihazırda belli bir veya daha çok dinin bulun-
duğu toplumda doğmuştur. Mesela Budizm, Hinduizm’in yaygın olduğu bir 
ortamda ortaya çıkmıştır. Hristiyanlık, Yahudiliğin hâkim olduğu bir ortam-
da doğup, muhtelif pagan dinlerin yaygın olduğu Roma İmparatorluğu dün-
yasında gelişmiştir. İslam ise ağırlıklı olarak müşriklerin ama aynı zamanda 
Hristiyanların  ve  Yahudilerin  de  bulunduğu  bir  toplumsal  ortamda  geliş-
miştir. 
Dini  çeşitlilik  denince  aklımıza  birbirinden  farklı  inançlara  ve  buna 
bağlı olarak farklı ibadetlere ve kısmen de olsa farklı ahlaki öğretilere sahip 
dinlerin  olduğu  gelmektedir.  Dinlerin  öğrettiği  bu  farklı  inançların  aslında 
temel  insani  varoluşsal  sorulara  cevap  teşkil  ettiği  söylenebilir.  Bu  dünya-
daki durumumuzun izahı ve geleceğe yönelik açıklamaların temelinde kut-
                                                 
*
 Prof. Dr., Mərmərə Universiteti, İlahiyyat fakültəsi.  

---

Din fəlsəfəsi 
 
 
- 113 - 
sal  olanın,  ilahî  olanın  veya  aşkın  olanın  tasavvuruna  dair  inanç  akla  gel-
mektedir.  İslam’da  öğretilen  Allah  inancı,  Hristiyanlıktaki  veya  Yahudilik-
teki Tanrı inancından veya uzak doğu dinlerindeki Tao, Nirvana gibi inanc-
lardan farklılık arzetmektedir. Kutsal  olanın veya nihâî olanın ne olduğuna 
dair inanç, nasıl  yaşamamız gerektiğine, hayatımıza çizeceğimiz bir istika-
metin  olup  olmayacağına  veya  ne  olacağına  dair  inançları  da  şekillendir-
mektedir.  
Yeryüzündeki muhtelif dinlerin inançları veya amelî öğretileri, uygu-
lamaya dönük talimatları, birbiriyle kısmen örtüşse de, bunlar arasında ciddi 
farklılıklar mevcuttur. Bu farklılıklar farklı dinlerin öğretilerinin birlikte ka-
bul edilmesini engelleyecek türden ciddi farklılıklardır. Bu farklılıklara göre 
dinler  tarihçileri  dinleri,  farklı  şekillerde  tasnif  etmektedirler.  Tek  tanrılı 
dinlerden, çok tanrılı dinlerden bahsedebiliriz. Veya dinî olarak nihâî önem-
deki  şeyin,  Tanrı diye isimlendirilen şahsî  kemâl sıfatları ile muttasıf,  yani 
yetkinlik bildiren sıfatlara sahip bir varlık olarak görüldüğü dinlerden bahse-
debiliriz. Buna karşılık dinî olarak nihâî önemdeki şeyin, her türlü niteleme-
den  uzak  gayr-i  şahsî  bir  şey  olarak  görüldüğü  dinlerden  bahsedebiliriz. 
Dinleri birbirlerine benzerliklerine göre belli gruplara ayırmak mümkün olsa 
da, her dinin diğer dinlerden ciddi farklılıklar arzettiği belirtilmelidir. Mese-
la İbrahimî dinler ailesi içinde sayılan İslam ve Hristiyanlık, uzak doğudaki 
dinlere nisbetle birbirine çok benzer olsa da, hem inançları hem de ibadetleri 
bakımından köklü farklılıklar göstermektedir.  
Bir vakıa olarak dini çeşitlilik ile dini çeşitliliğin yorumlanmasını dik-
katlice ayırmak gerekir. Yeryüzünde farklı farklı dinlerin olması, bizden ba-
ğımsız olarak varolan bir vakıadır. Bu vakıa karşısında gösterilen tavır, bu 
vakıanın değerlendirilmesi bizimle ilgilidir. Dini çeşitlilik vakıası karşısın-
da, en temelde akıl sahibi, sorumlu bir varlık olarak, belki daha özelde belli 
bir dine müntesip birisi olarak, yahut da dinlerden bağımsız bir dünya görü-
şüne sahip birisi olarak ne yapabiliriz? Bu soruyu daha açık bir hale getir-
mek için iki küçük soruya ayırabiliriz: Birincisi bu çeşitlilik vakıasını nasıl 
anlamlandırabiliriz,  yahut  da  yorumlayabiliriz?  Yani  bu  çeşitlilik  vakıasını 
anlamlandırırken tıpkı felsefî teorileri veya bilimsel izahları değerlendirdiği-
miz gibi tek bir seçeneği kabul etmekten pek çok seçeneği kabul etmeye ka-

---