1 uluslararasi azərbaycan felsefe araştirmalari fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi derneğİ elmlər assosiASİyasi

Epistemoloji 
 
 
- 101 - 
sürer.
1
  Zaman  ile  uzay  arasında  kurulan  bir  analojide  uzaydaki  nesnelerin 
bölünmeleri, birleşmeleri, uzamaları, kısalmaları, genişlemeleri, daralmaları 
…vb., tüm uzay durumlarının zaman için de geçerli olabileceğine ilişkin bir 
yaklaşım söz konusudur.  
  Temporal  geçiş tartışmasını başlatan filozoflardan biri olan McTag-
gart, temporal geçişin bizden bağımsız bir şekilde işleyen, kendi kuralları ve 
yönü olan doğaya ya da gerçekliğe uygulandığında çelişkilerin ortaya çıka-
bileceğine işaret eder.
2
 Bu açıdan, aralarında analoji  yapılan öğelerden yal-
nızca zamanın değil ama uzayın kendisinin de bütünüyle net, bizim için tam 
belirlenimli  bir  alana  işaret  etmediği  akılda  tutulmalıdır.  Uzay  ile  zaman 
analojisinde kendimize konu ettiğimiz sorun, tekil bir uzayın uzaması ile yi-
ne tekil bir zaman bölümünün yayılması arasındaki bağıntının temellendiril-
mesiyle ilgilidir. Ama temporal geçiş için zorunlu olarak temporal yayılım-
dan söz etmek gerekir mi, ilkin bunun da tespit edilmiş olması gerekir. Bun-
dan sonraki adımda ise, yukarıda işaret ettiğimiz tartışmada temporal geçi-
şin bir yanılsama olup olmadığının araştırılması gerekir.  
 
1. Temporal Geçiş Temporal Yayılımı Varsayar mı? 
 
Temporal geçiş görüşüne göre, her bir olay zamanda meydana geldik-
lerinden  temporal  karakteristiklerini  (gelecek,  şimdi,  geçmiş)  sırasıyla  taşı-
mak zorundadır ve tüm bu süreç zamanın geçişi olarak adlandırılır.
3
 Bir olay 
‘şimdi oluyor olan’ bir olay olmadan önce, ilkin, gelecek olayıdır, olacak o-
lan bir olaydır. Daha sonra, ‘şimdi oluyor olan’ olur ve ‘gelecek’ olma tem-
poral karakteristiğini bırakıp yerine ‘şimdi’ temporal karakteristiğini taşıma-
ya başlar. Bir süre sonra ‘şimdi’ olmayı bırakır ve ‘daha önce olmuş olan’ın 
temporal karakteristiği olan ‘geçmiş’ olur.
4
  Bu olayın  aldığı  temporal  mes-
                                                 
1
 Bkz. Lawrence 1975, s. 197 
2
  Bkz.  McTaggart,  1927,  s.  89-94.  McTaggart’ın  A  ve  B  serileri  bizim  başka  bir 
çalışmamızın konusu olduğundan burada üzerinde durulmayacaktır. 
3
 Bkz. Olson, 2012, s. 440 ve 441 
4
  Temporal  geçiş,  böylece,  zamanın  temporal  karakteristikleri  olan  gelecek,  şimdi  ve  geç-
miş’i  içerdiğinden  değişimi  de  içerir.  Çünkü  bir  olay,  belli  sürelerle  sırasıyla  bu  karakte-
ristikleri taşır ve bu da onların temporal olarak ya da zaman bakımından değiştiği anlamına 
gelir. Bu açıdan, temporal geçiş fikri dinamik zaman görüşü açısından kabul edilebilirdir.  

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 102 - 
afe onun temporal geçişinin izi ya da yoludur. Buradaki iz ya da yol meta-
foru, uzay ile zaman arasında analoji  yapmaya  yarar. Zaman, burada sanki 
bir yol gibi düşünülür, zamanın sanki bir uzunluğu varmış gibi kabul edilir. 
Böylece, uzayın uzanımı gibi zamanın da yayılımı olduğu tasarımlanır. 
Böylece, temporal yayılım nesnelerin zamanda temporal bakımdan ya-
yıldığını  savunan  görüştür.  Çağdaş  metafizik  tartışmalarında  bunun  birkaç 
modeli  bulunmaktadır.  Bunlardan  ikisi  dört-boyutçu  model  ve  diğeri  de 
süregelimci  teoridir.
1
  Her  ne  kadar  birbirlerinden  farklı  yönleri  olsa  da,  bu 
iki görüş uzaydaki nesnelerin uzanımlı olmalarında olduğu gibi, zamandaki 
nesnelerin de temporal bakımdan yayılımı olduğunu ileri sürer. Bu yaklaşım 
açısından  nesne  üç-boyutlu  uzay  ve  tek  boyutlu  zaman  içinde  değil  ama 
dört-boyutlu uzayzaman içindedir. Başka bir yolla anlatılırsa, nesne yalnızca 
şuan önümüzde duran bir şey değil ama bir de zamanda yayılan şeydir, yani 
şuan  burada  varolan  nesnenin  geçmiş  ve  gelecek  uzanımları,  temporal 
parçaları vardır.
2
  
Zamanda herhangi bir şeyin temporal yayılımı bu şeyin temporal evre-
lerini varsayar. Temporal evre belli uzaysal nitelikleri taşıyan ve belli bağın-
tılar içinde olan bir nesnenin zamandaki konumudur. Nesnenin bu temporal 
evredeki hali onun temporal parçasıdır. Nesnenin bir sonraki ya da bir önce-
ki  temporal  evredeki  halleri  ise  onun  diğer  (geçmiş  ve  gelecek)  temporal 
parçalarıdır.  Nesnenin,  bu  temporal  evrelerde  sürüyor  olduğu  varsayılır. 
Tüm  bu  süre  temporal  oluş  olarak  karşımıza  çıkar.
3
  Buna  göre,  temporal 
parçalar ile temporal  yayılımın her ikisi de temporal oluş altında yer alıyor 
gibi görünmekte. Ama burada bir sorunla karşılaşırız: Hem temporal  geçiş 
hem de temporal parça zamanda bir ve aynı şeyin temporal yayılımına işaret 
edebilir mi?
4
  
                                                 
1
  Sider’ın  dört-boyutçuluğuyla  ilgili  ayrıntılı  bilgi  için  bkz.  Gözcü,  A.  S.,  “Temporal 
Parçalar Metafiziği I: Süregelimcilik ve Sider’ın Dört-Boyutçuluğu”, Kutadgubilig Felsefe 
Bilim Araş. Der., 2016, sayı 31, s.193-206 
2
 Bkz. Sider, Ted. Four-Dimensionalism. Oxford, 2001, s. 49, 90 
3
 Bkz. Carter ve Hestevold, 1994, s. 269 
4
  Bu  ikisinin  bir  ve  aynı  şeye  işaret  etmelerinde  bazı  sakıncaların  olduğunu  ileri  süren 
görüşler  söz  konusudur.  A-  ve  B-teorileri,  dinamik  ve  statik  görüş,  süregelimci  ve 
dayanımcı görüş arasında bu tartışma yapılmaktadır. 

---

Epistemoloji 
 
 
- 103 - 
Buradaki ayrım, aslında, temporal oluşun tanımında verilir. Buna gö-
re, nesnenin şimdi olmadan önceki temporal karakteristiğinin gelecek oldu-
ğu açıktır. Örneğin, Sokrates’in yargılandığı anın temporal karakteristiğinin 
şimdi olduğu varsayıldığında, onun idam edilmesi olayının bir gelecek olayı 
olduğu  söylenebilir.
1
  Olay  gelecek  temporal  karakteristiğini  bırakıp  şimdi 
olduğunda  temporal  geçiş  gerçekleşmiş  olur.
2
  Bu  aynı  şekilde,  nesnenin 
farklı zamanlarda kendi birliğini koruduğunu, kendine özdeşliğini sürdürdü-
ğünü, yani zamanda süregeldiğini gösterir. Her iki temporal evrede de Sok-
rates’e işaret  edilir.  Böylece, temporal  nesne  (Sokrates) zamanda  yayılmış-
tır.  Buradaki  karşıtlık,  temporal  nesnenin  yayılımlı  olması  ile  bu  nesnenin 
temporal  bakımından  oluş  halinde  olması  arasındadır.  Çünkü  ilk  durumda 
nesnenin (Sokrates) önceki temporal parçalarının bu nesnenin bütününe işa-
ret etmeleri bakımından varlıklarını koruduğu varsayılırken; ikinci durumda 
ise,  nesnenin  önceki  temporal  parçası,  yani  nesnenin  gelecek  temporal  ka-
rakteristiği ortadan kalkmıştır ve nesne şimdi olmuştur. Dolayısıyla, nesne-
nin yalnızca şimdi olan temporal parçası varken, geçmiş olanlar artık yok ve 
gelecek  olanlar  henüz  var  değildir.  Bu  açıdan  temporal  geçiş  ile  temporal 
yayılım karşıttır. 
Bununla  birlikte,  nesnenin  gelecek  ya  da  geçmiş  hallerine  gönderme 
yapıldığında, aslında onun yalnızca şimdi ve burada olan bir varolan olma-
dığı, zaman içinde geleceğe ve geçmişe doğru bir yayılımının olduğu da do-
laylı olarak kabul edilmiş olunur.
3
 Bu durumda, neden nesnenin şimdi olma-
yan temporal parçalarının varolmadığı sorusu sorulduğunda, buna verilecek 
en açık yanıt, onların temporal karakteristiklerindeki değişmesi olur. Üstelik 
nesne  farklı  temporal  evrelerde  nitelikleri  bakımından  değişmese  de,  tem-
poral  karakteristikleri  bakımından  değişir,  daha  yakın  gelecek  ya  da  daha 
uzak geçmiş olur. Nesnenin aldığı bu süreç onun zamandaki değişimini gös-
                                                 
1
  Temporal  parçalar  sorununda  gelecek  zaman  evresi  bir  olasılığa  işaret  eder.  Asla  şimdi 
oluyor  olan  gibi  kesinlik  iddası  taşımaz  çünkü  gelecek  şimdi  olanın  henüz  olmamış  olan  
yönüyle ilgilidir.  
2
 Bkz. Beer1988, s. 158 
3
  İlki  dinamik  zaman  teorisine  ait  bir  görüşken,  ikincisi  ise  statik  görüşe  yakın  olan  dört-
boyutçuluğa aittir ve bu iki görüşün ilkeleri bakımından uyumsuz olduğu ileri sürülür.  

---