11-Mavzu: Pedagogik akmeologiya

«Model» -
atamasi inson faoliyatining turli sohalarida keng qo‘llaniladi va ko‘pgina semantik
ma’noga ega.
Bir qator manbalarda «model» tushunchasini izohlash va talqin qilishning ko‘pligi mavjud.
Biz «model»ning eng to‘liq ta’rifini beramiz: «
Model deganda, tadqiqot ob’ektini namoyish
qilish yoki takrorlash orqali uni almashtirishga qodir bo‘lgan, aqliy jihatdan namoyish etilgan
yoki moddiy jihatdan tushunilgan tizim tushuniladi, uni o‘rganish bizga ushbu ob’ekt haqida
yangi ma’lumot beradi».
Modellarni yaratish uchun qat’iy va aniq qoidalarni shakllantirish juda qiyin, ammo XXI asrga
kelib, insoniyat turli xil ob’ektlar va jarayonlarni modellashtirish va ishlatishda boy tajriba
to‘pladi. Modellarni yaratish jarayoni fanlarni rivojlantirish jarayoni kabi uzluksizdir.
An’anaviy ravishda modellarni uch turga bo‘lish mumkin:
jismoniy (asliga o‘xshash tabiatga ega);
material va matematik (ularning jismoniy tabiati prototipdan farq qiladi, lekin asl nusxaning
xatti-harakatlarini matematik tavsiflash mumkin);
mantiqiy-semiotik (maxsus belgilar, belgilar va tizimli sxemalardan qurilgan).
Pedagogik modellar asosan sanab o‘tilgan turlarning ikkinchi va uchinchi guruhlariga
kiritilgan.
Keyinchalik, biz modellarni yaratish, tadqiq qilish va ulardan foydalanish jarayoni bo‘lgan
«modellashtirish» tushunchasiga e’tibor qaratishimiz kerak.
Modellarni yaratish uchun ikki xil «materiallar»dan foydalaniladi - ongning o‘zi va atrofdagi
moddiy olamning vositalari, shuning uchun modellar mavhum (ideal) va ob’ektiv (real,
material) ga bo‘linadi.

---

Modellashtirish
shakllari xilma-xil bo‘lib, ular ishlatilgan modellarga va ularni qo‘llash
sohasiga bog‘liq. Modellarning tabiati bo‘yicha mavzu va belgi (axborot) modellashtirish
an’anaviy ravishda ajralib turadi.
Mavzuni modellashtirish modellashtirish ob’ektining ma’lum geometrik, fizik, dinamik yoki
funksional xususiyatlarini aks ettiradigan modelga asoslanadi; aniq holda, original modeldagi
xatti-harakatlar
yagona
matematik
munosabatlar,
masalan,
birlashtirilgan
differensial
tenglamalar bilan tavsiflanganda, analog modellashtirish.
Agar model va simulyatsiya qilingan ob’ekt bir xil jismoniy tabiatga ega bo‘lsa, unda biz
jismoniy modellashtirish haqida gapiramiz. Masalan: modellashda modellar, diagrammalar,
chizmalar, formulalar va boshqalar. Bunday modellashtirishning eng muhim turi bu matematik
modellashtirish.
Mavhum modellar
– bu fikrlash, ong orqali yaratilgan ideal dizayndir. Mavhum modellar bu
til konstruksiyalaridir va turli xil tillar, turli darajadagi ixtisoslashgan tillar orqali
shakllantirilishi va boshqa odamlarga еtkazilishi mumkin.
Ushbu spektrning yuqori darajasida tabiiy til yordamida yaratilgan modellar va shunga
o‘xshash ushbu fan sohasining hozirgi holati uchun maksimal darajada aniqlik va aniqlikka ega
modellar mavjud.
Amaliy
pedagogikada
modellashtirishning
ahamiyati
muammosini
ko‘rib
chiqib,
modellashtirish funksiyalariga murojaat qilish tavsiya etiladi: tavsiflovchi, prognostik va
normativ.
Ta’rif funksiyasi shundan iboratki, modeldagi mavhumlik tufayli kuzatilgan hodisalar va
jarayonlarni shunchaki tushuntirish mumkin. Bu borada muvaffaqiyatli modellar ilmiy
nazariyalarning tarkibiy qismiga aylanadi va ularning mazmunini aks ettirishning samarali
vositasidir.

---

.