11-tema. Sabaqtan tısqarı jumıslardı shólkemlestiriw

Sinfdan tashqari ish vazifalari 
Bilim va 
ko`nikmalarini
mustahkamlash, 
umumlashtirish 
Ijodiy 
faoliyatga 
o`quvchilar
Ishlab chiqarish 
asoslari 
haqidagi 
tasavvurni 
mehnatga ijodiy
munosabatni
Kasb tanlashga tayyorlash 

---

takrorlamasligi kerek. Predmetlararo do’gerekler ishinde eng ma’lumki fizik-texnik do’gerekler 
esaplanadı. Bu do’gereklerda oqiwshilar iskerliginińng mazmuni to`garakning óz nomidan kelip 
chiqadi. Fizik-texnik do’gereklerda oqiwshilardin’ miynet ob’yektlari, odatda, turli modellar 
boladı. Bunda oqiwshilar fizika kursida úyreniledigan muayyan nızamlıatlarni misollar menen 
oydinlashtirjumısqa muvaffaq boladılar, bu esa pán tiykarlarıni ózlashtirjumisinda járdem beredi. 
Bu - bir tomondan. Ekinchi tomondan esa oqiwshilar model konstruksiyasi, Fizik-texnik 
do’gereklerga bir waqıtning ózida fizika va miynet oqıtıwshılari raxbarlik qiladilar. Predmetdan 
tısqarı do’gerekler hozirgi waqıtda Do’gerek jumisinda ken’roq tarqalgan. Oqiwshilar 
iskerliginińng mazmunına kóre bu do’gerekler turli-tuman bolıwı múmkin. Mazkur xolda gap 
shunday predmetdan tısqarı do’gerekler xaqidagina boradiki, olardin’ ishlari ushin mektep 
ustaxonalaridan moddiy baza sıpatınıńda foydalaniladi, yamasa oqiwshilar iskerliki miynet 
sabaqlarinda olingan bilim va malakalarga tayanadi. Chunonchi, mekteolardan birida oqıtıwshı 
oqiwshilarga miynet aniqligi va unumdorligini asiriw maqsadida muqovachilik ishlari ushin 
mólsherlengen stanokchaning konstruksiyasini islep shıǵarıwni usınıs etdi. Oqiwshilarga bu
goya ma’qul bo`ldi. Olar yana shunday stanokchaning bir nechta konstruksiyasini islep 
chiqjumisinda va eng yaxshilarini usınıs etishdi. Amalda tekshirib ko`rish dawamida bu 
konstruksiya tobora takomillashtirib borildi. Bolardin’ xammasi muqovachilik jumısların orinlaw 
processinde sodir bo`ldi. Predmetdan tısqarı do’gereklerga rahbarlik qiljumısqa ko`pincha baza 
korxona xodimlari, ota-onalar usınıs etiladi. Oqıtıwshı esa olarga metodikalıq járdem kórsetedi. 
Do’gerekler ishining mazmuni dastúrlerde belgilab beriledi. Bu dasturlarni xalq maorifi 
qoshidagi metodikalıq sıyaqlınetlar, soningdek, jas texniklar, naturalistlar stansiyalari islep 
chiqadi. Dasturlar bir va eki oqıw jıliga mólsherlengen boladı. Misol tariqasida V-VI-sinf 
oqiwshilariga mólsherlengen slesarlik jumisindan predmetga doir texnika tugaragining 
baǵdarlamalarıdan birini keltiramiz. Tarkibida arra menen qirqılıp, tekis yuzalari egov bnlan 
egovlangan detallari bolǵan buyimlarni tayarlaw. Miynet bilimlendiriwi sabaqlarinda olingan 
bilimlarnn umumlashtirish xamda malakalarni takomillashtirish: metallni arra menen qirqish 
daqidagi tiykarǵı maǵlıwmatlar; metallni arra menen qirqayotganda rioya qılınadıgan xavfsizlik 
qoidalari: metallni arra menen qirqish priyomlari; egovlash processiniń moxiyati va bunda 
ishlatiladigan ásbap, egovlayotganda rioya qılınadıgan xavsizlik qoidalari, yason yuzalarni 
egovlash. To`garak mashqlari, odatda, hár haftada bir marta eki soatdan o`tkaziladi. Biroq 
oqiwshilar arasinda bu menen qanoatlanmaydigan jonbozlar xam uchraydi. Olar menen ko`prok 
mashg`ulot o`tkazish múmkin, lekin bonıń ushin sinf raxbari menen kelishish kerek, sebebi u xar 
bir oqıwshıning basqa predmetlarni qanday ózlestiriwini yaxshi biladi. Bir to`garakda 15 
nafardan artıq oqıwshı bo`lmasligi lazım, aks xolda olardin’ xar biriga individual tarzda raxbarlik 
qılıw qiyinlashadi. Aldıńǵı mekteplarning ish tajribasi kórsetiwicha, mektep ustaxonalariga 
tiykarlangan to`garak mashg`ulotining strukturasi kombinasiyalangan (aralash) dars strukturasi 
yaqin turadı. Bunga sabab shuki, xar qanday to`garak mashg`ulotida, odatda, qator didaktikalıq 
masalalar xal etiladi. Muayyan miynet ob’yekti tayarlawdı oqiwshilar to`garak mashg`ulotidan 
kózlangan tiykarǵı maqsad deb biliwadi. To`garak mashg`ulotlarida oqıtıw metodlari qo`ilgan 
didaktikalıq maqsadlarga, oqıw materialining mazmunına, oqiwshilar va oqıtıwshınıń 
tayyorgarlik dárejesiga qarab tanlanadi. To`garak mashg`ulotlariga qandaydir maxsus metodlar 
say emas. Olarda miynet bilimlendiriwining oddiy metodlari qollaniladi. Biroq, bu metodlardan 
paydalanıw ózine say jeke ózgesheliklerge iye. Máselen, kuzatuvlarning kórsetiwicha, og`zaki 
metodlardan ko`pincha tushuntirish metodi qollaniladi, xikoya metodi esa eng kam qollaniladi. 
Birinchi qarashda bu g`alatiroq tuyulishi múmkin, ma’lumki,_suxbat processinde basqa og`zaki 
metodlarga qaraganda oqiwshilardin’ biliw aktivligi ortadi. Biroq to`garak mashg`ulotlarida 

---

bilimlendiriw metodlaridan foydalanjumisinin’ ózine sayligi xam ana shunda. Ma’lum 
bolıwıcha, oqiwshilar ayniqsa dastlabki mashg`ulotlarda suxbatlar bolıwıni yoqtirishmas ekan, 
sebebi suxbatlar olarga odatdagi darslardagi savol-javobni eslatar ekan. Namoyish qılıw 
metodlariga shu narsa ham sayki, V-VI-sinf oqiwshilariga ko`pincha ko`rsatma qo`llanmalar 
namoyish qılınadı, VIII-IX-sinf oqiwshilariga esa grafik tasvirlar namoyish qılınadı. Jumısqa 
bunday yondashjumisinda oqiwshilardin’ grafik jixatdan tayarlıǵı esapqa olinadi. Instruktaj 
to`garak mashg`ulotlarida oqıtıw metodlari ishinde muxim orınni iyellaydi. Bunda kirish, joriy 
va yakunlovchi instruktajlar: frontal, zveno, va individual instruktajlar; og`zaki, yozma, grafik 
instruktajlar qo`llanilishi múmkin. Basqacha aytganda, to`garak mashg`ulotlarida miynet 
bilimlendiriwi ushin say bolǵan instruktajning barlıq túrleri uchraydi. Instruktajni o`tkazish 
metodikalıqasi bonnan oldin ko`rib shıǵılǵan. To`garak mashg`ulotlarida oqiwshilar ishini 
tashkil qiljumisinin’ xar xil formalari (frontal, zveno, individual, miynet taqsimoti menen) 
qollaniladi. Oqiwshilar ishini tashkil qiljumisinin’ qanday shaklsi tanlanishi to`garak 
mashg`ulotlarida aloxida dıqqatni jalb qılatuǵın miynet ob’yektlariga ko`p jixatdan bog`lik. 
Bunga sabab shuki, Do’gerek ish processinde bir waqıtning ózida to’mendegi eki xolni xisobga 
alıwga to`g`ri keledi:
1) jamoa miyneti eng katta tárbiyalovchi imkoniyatlarga iye; 
2) oqiwshilar óz qiziqjumısların qanoatlantiradigan va óz óz betinsheligini eng to`liq
kórsetiwga imkon beretuǵın individual topshiriqlar orinlawga intilishadi.