13-Ma`ruza Mavzu` Antropogenlik omillar. Yong`in ekologik omil sifatida. O`simliklarni muxitning indikatori sifatida foydalanish. Reja

Yong`in ekologik omil sifatida

Tabiyatdagi o`rtning foyda bo`lishining 90 % odamlarning is harakatlaridan kelib

chiqadi. Shuning uchun o`rtning foyda bo`lishin vamasidan da oldin tabiyiy ekologik omil

sifatida insonlarning rivojlanish va foyda bo`lishi bilan bog`lik dep qarab kerak.

Yong`inning ush tipi uchraydi` pastgi, yuqorgi va er osti. Pastgi o`rt tipida ko`pincha

O`rmonning pastgi yarusidagi butalar, butashalar, O`rmon to`saklari janadi. Al o`rt yuqoridan

bo`lsa daraxtlarning kronlari janadi. er osti tipida asosan asosiy quriq torf va qunarli qatlami

janadi.

Yong`in o`simliklarga to`g`ridan-to`g`ri tasir etadi, Ularni ziyanlaydi va yo`q etadi, bir

tamonnan ijobiy da bo`ladi. Qurgaq mavsum va yaxshi rivojlangan o`simlik qatlamina ega

viloyatlarda ko`plagan o`simliklar o`zining evolyutsiyasida (tirikshilinde) o`rtke moslashgan,

pirofit to`rlari foyda bo`ldi. Bunday o`simliklarning o`rug`i ularni o`rttan qorqlaydigan qatti va

mahkam qabiqqa ega. Pirofitlar tez rivojlanadi, o`sadi va meva beradi. Yong`inten nabit bo`lgan,

Biroq jalinga to`raqli o`rug`ga ega daraxt to`rlari o`sib bir neshta yillardan sung meva bere

baslaydi. O`simlik qatlami tamonidanda deyarli borcha tashqi muxit .sharoitlar katta o`zgaradi.

Bul o`simlik tipida, topirag`ina, mavsumge, qashan o`rt bo`lishiga va boshqalar bog`lik.

O`simlik qatlamining buzilishi tuproqning yuqori qatlamina yorug`likning kirishini yuqorilatadi.

Bul bahorda o`simliklarning erta o`sib Rivojlanishiga olib keladi. O`simlik qatlamin tozartish

tuproqga yomg`ir-shashinning kirishi pastlemase, tuproqning qayta namlanish baslanishi, va

yana yomg`ir-shashin eroziyasining kusheyishi mumkin. Sho`p janganda tuproqga k6l bilan

birga ko`plagan tuzlar kiradi, Biroq bul tuzlar odatda yongil eriydi va suv bilan birga oqib ketadi.

52

Dala zonasida o`rt seleo` tipindagi iri poyali g`allalarni ziyanlaydi, o`lar yonginga chidamli,

tig`iz daraxtli g`allalar asosida pirofitlar hayotiy formasiga kiradi. Bir yilliklar ziyanlansa, asosan

agar o`larning o`rug`ining qori yo`q bo`lsa uzoq vaqtgacha qayta tiklanmaydi. o`rmondagi o`rt

barshasidan oldin hozirgi chiqqan nallarni, o`simliklarni jandiradi, va yana o`rug`ining xo`rin

yo`q etadi. Biroq agar daraxtlarning meva berishi bo`limi saqlansa, unda hozirgi o`rug`lar o`rtten

song usishi uchun qo`layli tuproqga tushadi. Bulardan boshqa o`rt o`rmondagi to`saklarni al,

dalangliklarda-shaqalarni, shu qatlamda yashaydigan ko`plagan organizmlarni shuning bilan

birga kasallik quzdiruvchilarni yo`q etadi. O`li to`sakning va shaqaning, qarning ko`shib tuproq

betining ochiq qolishi uning bahor davrida uning nomligin pasaytadi. Biroq tuproqning shuquroq

gorizontlariga o`rt kushsiz ta`sir etadi. Yong`in bo`lgan ochiq kengisliklarga o`rug`di tarqalishi

(misoli malinaning) quslar ko`p uship keladi va natijada o`rt bo`lgan erlar o`rmonlarga aylanadi.