13-Ma`ruza Mavzu` Antropogenlik omillar. Yong`in ekologik omil sifatida. O`simliklarni muxitning indikatori sifatida foydalanish. Reja

O`simliklarni muxitning indikatori sifatida foydalanish

Hozirgi vaqtta o`simliklar indikatsiyasi muommasi ekologiyaning eng bir zarurli

muommalarining biri bo`lib, katta praktikalik ahamiyatga ega. Uning asosiy sunda muxitning

omili u yaki bu o`simlikning to`rlarining hayotiy etishiga sharoit tug`diradi. Shuning uchun

organizmning usha to`ri orqali o`larning yashash orni tug`risida belgili bir fikr aytishga bo`ladi.

Muxitning o`ziga tan o`zgashaligin ko`rsatishga sharoit tug`izadigan to`rlar i n d i k a t o r dep

ataladi. Muxitning moxiyatin o`simliklar va o`simlik qatlami bo`yicha aniqlamasin botanikaning

aloxida sahosi fitoindikatsiya yaki o`simliklar indikatori haqida ilm quraydi. Bizing elimizde

uning rivojlanishiga S.V. Viktorov, B.V. Vinogradov, e.A. Vostokova, J.I. Akjigitova, G.S.

Kalenov, A.B. Baxiev, va boshqalar katta hissalarini qo`shti.

Bularning mehnatlarida, geobotanik indikatsiyadagi asosiy bag`itlar - minalar dep

ko`rsetiladi: tuproqni aniqlash (pedoindikatsiya), tog` jinislarin aniqlash (litoindikatsiya), er osti

suvlarin aniqlash (gidroindikatsiya), ko`p yillik tongliklarni aniqlash (geokriologiyalik

indikatsiya), sho`rlanishni aniqlash (galoindikatsiya) va boshqalar

Indikatsiya sifatida o`simliklar er osti suvlarining, tuproqning va tuproq ostining

ko`rsatkishi sifatida qo`llaniladi. Shunday ko`rsatkishke ega o`simliklar i n d i k a t o r l i q o` s i

m l i k l e r dep ataladi. Indikator sifatida borcha o`simliklar qollanila bermeydi, al, tekgina,

maxsus geobotanik tadqiqotlarning yordamida u yaki bu tabiyiy sharayatlar bilan belgili, aniq va

to`raqli bog`likligi aniqlanilgan o`simliklar gina qo`llaniladi.

Indikatorlar o`ziga tan tashqi o`zgashaliklariga ega bo`lib, Shu orqali ularni bir-biriga

dala baqlashlarida ajiratishga bo`ladi. Misoli: tuproq va er osti suvlari katta tuzlangan erlarda

o`sadigan o`simliklar toyg`in -yashil rangi( guzda , qo`yish qizil rangda yaki qizg`ish-sariq

rangda boladigan) daslepki uriq o`sindi to`rida boladigan, shaqalarining bug`inli bo`lishi va

boshqa da ayirmashiliklari bilan ajirolib to`radi. Ildiz sistemalari er osti suvlarigacha boradigan

o`simliklarni, yilning quriq, yomg`ir-shashin bolmaydigan vaqtlarida da toyg`in yashil rangin va

shiraliligin saqlap qoladiganligini bilishge bo`ladi. Ko`pshilik o`simliklar yilning quriq

vaqtlarida sargayadi, al er osti suvlari bilan bog`lanishgan o`simliklar yashil, ko`zga tusedigan

moydanlarda foyda etib ajirolib to`radi. Qurgaq joylardagi geobotanik indikatsiya

gidrogeologiya injenerlik geologiya va kamroq tuproq shunoslik ilmlarida ham kengdan

qo`llaniladi. Biroq, bularda, indikatsiya asosan tuproqning mexanik tarkibin uning sho`rlanish

darajasini aniqlashga qo`llaniladi.

Fitoindikatsiya muxitning u yaki bu o`zgashaliklarini va uning o`zgarishin o`z ishiga

oladi. Misoli: suv o`simliklarining xarakteri bo`yicha suv saqlag`ishlarning tuzliligini aniqlaydi,

qalalardagi havoning ifloslanio`in o`simlik .sharoitlari va tarkibi va boshqalaraniqlashdi

kirgizishi mumkin. Fitoindikatsiya asosan tuproq grunt .sharoitlarin aniqlash uchun keng

qo`llaniladi. Bul viloyata fitoindikatsiya ob`ekti bo`lib` 1 tuproqning moxiyati (kimyoviy tarkibi,

o`nimdorligi, tuzlanish darajasi , qishxillig`i, igallanish rejimi)~ 2 tog` jinislari va gruntning

tarkibi va moxiyati (geologiyalik indikatsiya) shuning bilan birga hozirgi texnikaviy jatumanlar~

3 tuproq o`rtalig`idagi antropogenlik o`zgarishlar. Indikator sifatida asosan tar ekologik

amplitudadagi to`rlar yaroqli . Misoli: qara ol`xa-oddiy qaragayga qaraganda tuproq .sharoitidagi

53

ko`proq yaxshi indikator, birinshi to`rning tarqalishi eutrofli yashash .sharoiti bilan sheklangan,

al qaragay quriq qumlarda da katta suvlangan batpaqli massivlarda uchraydi Indikatorlarni

unamli va unamsiz dep ajratadi. Birinshi muxitning u yaki bu o`zgashaligin ko`rsatadi, ikkinshi

belgili yashash .sharoitidagi aniq sharayatlarni kirgizadi. Belgili .sharoitlarni ko`rsatuvshi

indikatorlik belgilar bo`lib, butun o`simlik jamoasida (floralik-tarkibi) indikator to`rlarning yaki

ekologik guruhlarning bor bo`lishi yaki bo`lmasi o`larning ko`pligi va jekke o`simliklarning

tashqi ko`rinisi, morfologik va anatomik o`zgesheliklari bo`yicha, shaqalanishi, o`zgasha rangi

yaki gullarining formasi, barglari va dagi boshqa kimyoviy tarkibi, ayirim fiziologik

jatumanlarning jedelligi, misoli` tuproqning harxil suv rejimindagi transpiratsiya darajasi (har

xil belgilari) xizmat etishi mumkin.

Hozirgi vaqtta fitoindikatsiyaning tajribaliq baxalilig`i, er haqidagi ilmga kosmoslik va

aero uslublarning engizilishina bog`lik bir munsha yuqorilaydi. O`simliklarning ko`pshilik

to`rlarining (asosan daraxt va butaliklarning) massalik rivojlanishi distantsionlik baqlashda

yaxshi ko`rinadi. Aerovizual`lik yuqoridan baqlashlar, yaniy samolettan baqlashlar juda katta

natijalar bermekte. Bul baqlashlarda tekgina daraxt butalar guruhi emas, al va yana sho`p

o`simliklar qalingligini da aniq baxalaydi. Aerovizual`lik indikatsiyalik baqlashlar yuritish qiyin

bo`lgan qumlarni, sho`rliklarni, Arolning suvdan bosagan bo`limin va boshqa da ob`ektlarni

tadqiqot etishta juda natijali.

Baqlash uchun savollar

1. Antropogenlik omil degan nima ?

2. To`g`ridan-to`g`ri ta`sir etish degan nima ?

3. To`g`ridan-to`g`ri ta`sir etish degan nima ?

4. Yong`in qanday .sharoitda foyda bo`ladi ?

5. Indikator deganda ne tuchinasiz ?