175
“Zarbulmasal”
majoz va masallar, xalqning jonli iboralari asosiga qurilgan asar
bo‘lganligi uchun tili, badiiy xususiyatlari va uslubi
jihatidan nihoyatda jozibali, go‘zal
qissadir. Badiiy tasvir vositalarining o‘tkirligi jihatidan o‘zbekcha nasriy badiiy
yodgorliklar ichida unga teng keladigan asar yo‘q. Adibning maqol,
matal va xalq
iboralarini o‘z o‘rnida uzukka ko‘z qo‘ygandek topib foydalanishi, ularni obrazlar xarakteri
va asar g‘oyasini ochishga xizmat ettirganligi, hazil-mutoyibaga,
qochirimlarga boyligi
Gulxaniy uslubini belgilovchi asosiy fazilatdir. “Zarbulmasal” badoy’ ilmida irsol ul-masal
san’ati nomi bilan ataluvchi va qariyb hamma mumtoz shoiru adiblarimiz e’tiborini o‘ziga
tortib kelgan san’at go‘zalligini, estetik ta’sirini namoyon yetib turuvchi yodgorlik sanaladi.
Unda qofiyali sa’jlar: “Bu turganlaring navola do‘stlari, piyola hariflari, taom emakka hozir,
maslahatga aqli qosir, bazmda bo‘ynida munchoq, urushda harbasi oshpichoq birla o‘xloq,
podshodin tegani – amli o‘roq, to‘g‘ri so‘zga to‘g‘onoq, kurk tovuqdek suvga pishaiga
o‘ngroq” – uchraydi. Unda “Tuya bilan Bo‘taloq”, “Maymun bilan Najjor” kabi nazmda
yozilgan masal-hikoyatlardan tashqari ham ko‘plab baytlar, she’riy lavhalar (“Qulog‘idan
ajralgan eshak”, «Faj va kaj» kabi), sa’jli jumlalar, hikmatli bayt va to‘rtliklar uchrab turadi.
Masalan, adib Gunashbonuni mehri xovariy (Quyosh) ham o‘ziga banda edi deb quyidagi
ikki bayt masnaviyni keltiradi: Orazidin shamsu qamardur xijil, So‘zlaridin shahdu shakar
munfail,
Hosili umri edi ul boyni, Oti Kunushbonu o‘shal oyni. Kordonning Boyo‘g‘li
huzuriga borishga shaylanishida keltirilgan “Tavakaltu aloloh”ni degan er, Na talqonu, na
qalqonning g‘amin yer. Boyo‘g‘li bilan xazinachi Kordon o‘rtasidagi dialogda Kordon
tilidan aytilgan, Qo‘qonda hammaga o‘z nodonliklari va
ahmoqliklari bilan mashhur
bo‘lganlar to‘g‘risidagi “Kaj bilan Faj” hajviy masnaviy parcha. Darvoqe, bu hajviy
parchaning Muqimiy “Tanobchilar”iga ta’siri yaqqol sezilib turadi. Niyozcha og‘alik bilan
Bobojon Ashurchoioq o‘g‘li fosh etiladi. O‘zin goh mullo olur, goh taki, Niyozga og‘alig‘ki,
xush ahmaqi. Hama ishga yolgbn so‘zi dastgir, So‘zin sarf, qorin aylardi ser. Birov oldiga
kirsa, der erdi: “Xoy, Chilim sol, buyurtir palov, Mallaboy”. Bobojon, Ashur cho‘loqu Ali
biri, Xo‘qand mulkida ahmaqi nodiri. O‘zi ko‘r, ravshan yugurdi ajab,
Kecha kunduzi
justjoy talab. Bular birla har maslahat kaj edi. Bu ikkisi shahr ichra ko‘p faj edi. Ruboiy
shaklidagi hikmatli to‘rtliklar ham uchraydi: Har kimki safar qilsa pisandiyda bo ‘lur,
Xurshid kabi ziyo dilda boiur. Olamda nimarsa yo‘q suvdin totlig Gar bir erda maqom etsa,
176
agar ganda bo‘lur. Gulxaniy “Zarbulmasal”i o‘zbek tilining naqadar boy bir til ekanligini
isbotlovchi asardir. “Zarbulmasal” badiiy nutqining jozibadorligi va o‘ziga xosligi bilan
boshqa tamsiliy asarlardan ajraiib turadi. Adib boshqa badiiy san’atlar
bilan birga, hatto
umuman nasriy asarlarda juda siyrak uchrovchi kitobat, harf san’atidan ham foydalanadi.
Qoliplashning badiiyatga ta’siri masalasida gapiradigan bo‘lsak, bu usulning asar
badiiyatiga ta’sirini har qanday kitobxon uning mazmuni bilan tanishgach anglaydi.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek nafaqat qoliplash, balki asardagi har qanday kichik detal asar
badiiy qiymatini oshirishga hissa qo‘shadi.
Masalan “Toshbaqa bilan chayon” qoliplovchi hikoyasini oladigan bo‘lsak,
hikoyaning nomidan konfliktga boy hikoya ekanligi seziladi, chunki toshbaqa bilan chayon
mutlaqo bir-biriga qarama-qarshi obrazdir. Nimaga deganda
toshbaqa hech kimga ozor
bermaydigan jonivor, chayon esa tajovuzkor hasharot. Bu ikki obrazning hikoyada yonma-
yon keltirilishi ezgulik va yovuzlik hamisha insonlar bilan yonma-yon kelishiga ishoradir.
Jamiyatdagi ba’zi xulqi yomon insonlaraga yaxshiklik qilsak ham ulardan yaxshilik
qaytmasligiga ishora bor. Gulhaniy bu hikoyada tazod san’atidan unumli foydangan.
Asarning qiziqarli, o‘qishli bo‘lishida bu hikoyaning o‘z o‘rni bor. Hikoyadan insonlar
o‘ziga kerakli bo‘lgan xulosani chiqarib olishadi.
Nafaqat “Toshbaqa bilan chayon”, “Tuya bilan bo‘taloq” va “Maymun bilan Najjor
"hikoyalari, balki bu qoliplovchi hikoyalardan tashqari keltirilgan kichik hikoyalar “Kaj va
faj”, “Yodgor po‘stindo‘z” va hakazo hikoyalarning ham asar badiiyatida alohida o‘rni bor.
Foydalaninlgan adabiyotlar ro`yxati:
1.“Zarbulmasal” – xalqchil nasrning yuksak namunasi. O‘zbek nasri tarixidan. – T.: Fan,
1982. -B.106-121.
2.Gulxaniy "Zarbulmasal"ining ilmiy-tanqidiy tekstini yaratish yo‘lida//O‘zbek
tili va
adabiyoti. 1971. 3-son, - B. 19-24.
3.Gulxaniy. O‘zbek adabiyoti tarixi, 5 tomlik, IY tom. – T.: Fan, 1879, - B. 126-158.
4.Gulxaniy. Zarbulmasal va g‘azallar. – T.: Uzdavnashr, 1958; Gulxaniy. Zarbulmasal va
g‘azallar. – T.: O‘zadabiynashr, 19S0.-B.0
5.Isoqov F. Gulxaniy “Zarbulmasal “ining ilmiy tanqidiy matni. Filologiya
fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi. – Toshkent. 1