188 mamlakatda moliya bozori ifratuzilmasini rivojlantirish yo`llari
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 190
Fond bozori moliyakredit tizimining tarkibiy qismi sifatida davlat boshqaruvi obʼyekti hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi investorlar manfaatini emitentlar va vositachilar tomonidan qilinadigan noqonuniy hattiharakatlardan himoya qilishdir. Shu maqsadlarda qimmatli qogʻozlar emissiyasi, ularning muomalada boʻlishi hamda qimmatli qogʻozlar bozorining professional qatnashchilari faoliyatini tartibga soluvchi, shuningdek, mamlakatda amalda boʻlgan tegishli normativ hujjatlar ishlab chiqiladi, maxsus maʼmuriy idoralar tuziladi. Oʻzbekistonda investitsiya jarayonlarini boshqarish va boʻsh turgan pul mablagʻlarni iqtisodiyotga jalb qilishning samarali vositasi boʻlgan Fond bozorining shakllanishi 90- yillar boshlariga toʻgri keladi. 1993-yil 2-sentabrda bu bozor faoliyatining huquqiy bazasi boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasining "Qimmatli qogʻozlar va fond birjasi toʻgʻrisida" qonuni qabul qilindi. Qisqa muddatlarda Fond bozori infratuzilmasining asosiy muassasalari — 1994-yilda "Toshkent" respublika fond birjasi oʻz faoliyatini boshladi. Respublika Prezidentining 1996- yil 26-martdagi "Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mulki qoʻmitasi huzurida qimmatli qogʻozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazini tashkil etish toʻgʻrisida" Farmoniga koʻra, respublikada qimmatli qogʻozlar bozorini tartibga soluvchi vakolatli davlat organi hisoblanadigan Qimmatli qogʻozlar bozori faoliyatini muvofiklashtirish va nazorat qilish markazi tuzildi. 1999-yilda naqdsiz chiqarilgan qimmatli qogʻozlarni saqlash, shuningdek, xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalaridagi davlat hissasi (huquqi) hisobini yuritadigan Qimmatli qogʻozlar markaziy depozitariysi va 30 dan ortiq ikkinchi bosqich depozitariylarini oʻz ichiga olgan ikki pogʻonali depozitariylar tizimi tashkil topdi. Respublika Fond bozorida brokerlar, dilerlar, boshqaruvchi kompaniyalar, investitsiya fondlari, investitsiya maslahatchilari, reyestr yurituvchilar va investitsiya kompaniyalaridan iborat 300 dan ortiq professional qatnashchilar faoliyat yuritadi (2004). Ulardan "Elsis kliring" hisobkitob palatasi (1998) respublikada birlamchi (uyushgan) Fond bozori ishtirokchilari oʻrtasida oʻzaro hisobkitoblarni samarali amalga oshirishga koʻmaklashadi. "Vaqt" milliy depozitariysi (1994) Fond bozorining yirik instituti boʻlib, qimmatli qogʻozlarni saklash va ularga boʻlgan huquklar hisobini olib boradi. "Davinkom" ("Davlat investitsiya kompaniyasi", 1999) xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalarini investorlarga sotish boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mulki qoʻmitasining vakolatli vakili hisoblanadi. 2000-yilda respublikada investitsiya muassasalarining milliy uyushmasi tashkil etilgan. Uning tarkibida 45 dan ortiq investitsiya muassasasi bor (2004). So‘nggi yillarda milliy qimmatli qog‘ozlar bozorini institutsional modernizatsiya qilish bo‘yicha zarur choralar ko‘rilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi, “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonunlarining yangi tahrirlari, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining “Investitsiya va pay fondlari to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilinishi sohaning tashkiliy-huquqiy bazasini yanada takomillashtirish uchun mustahkam zamin yaratdi. Ayni tahlikali davrda moliya tizimining xavfsiz darajada saqlab turilishi kelgusida makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashning asosiy omillaridan biri ekanligini inobatga olib, 191 bugungi kunda moliya munosabatlar tizimi samaradorligini xalqaro andozalar asosida oshirish choralariga alohida ahamiyat berilmoqda. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi doirasida mamlakatimizda moliya bozori, shu jumladan, fond bozorini rivojlantirish yo‘lida tarixiy qadam tashlandi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi PF-5308-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturiga asosan moliya bozorini rivojlantirish, sohada davlat boshqaruvini tubdan isloh qilish va davlat organlarining bir-birini takrorlovchi, ortiqcha nazorat funktsiyalarini bekor qilish hamda moliya bozori uchun yagona davlat organini tashkil etish masalasi qo‘yildi.[2] Albatta, ushbu masalaning islohotlar dasturining ustuvor yo‘nalishlarining biriga aylanishi bejisga emas edi. Shu kungacha O‘zbekiston Respublikasida moliya bozorini tartibga solish, uning asosiy tarkibiy bo‘g‘ini hisoblangan qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish va rivojlantirish bo‘yicha samarasiz, aytish mumkinki, mantiqiy nuqtai nazardan nomuvofiq tizim yo‘lga qo‘yilgan edi. Ya'ni qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish va rivojlantirish uchun mas'ul vakolatli davlat organi hisoblangan Qimmatli qog‘ozlar bozorini muvofiqlashtirish va rivojlantirish markazi davlat mulkini boshqarish sohasida vakolatli organ – Davlat raqobat qo‘mitasi huzurida tashkil etilgan edi. Fond bozoridagi, xususan, ikkilamchi bozordagi hozirgi holat shuni ko‘rsatdiki, aholi va investorlarning, shu jumladan, xorijiy investorlarning erkin mablag‘larini jalb qilish hisobiga kapitalning milliy bozori tomonidan iqtisodiyotning real sektorini moliyalashtirish bo‘yicha asosiy vazifalari bajarilmasdan qoldi. Fond bozorining rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan asosiy sabablar, bu bozorni boshqarishdagi tashkiliy tuzilmalarning zamonaviy talablarga javob bermasligi, aktsiyadorlik jamiyatlariga ortiqcha talablarning qo‘yilishi, shuningdek, fond bozori sektorlarini isloh qilishda balanslashgan yondashuvlarga javob bermaydigan bozorning respublikadagi xususiylashtirish jarayonlari bilan bog‘liqligi bo‘ldi. O‘zbekistonda fond bozorining 25 yildan beri faoliyat yuritib kelayotganiga qaramay, bugungi kunda respublikada fond bozorining rivojlanishi dastlabki bosqichda desa ham bo‘ladi. Fond birjasi ushbu davr mobaynida Davlat raqobat qo‘mitasining auktsion maydonchasi, ya'ni aksariyat hollarda davlat mulkiga qarashli korxona va tashkilotlarning xususiylashtirish mexanizmi rolini bajarib kelgan. Shuningdek, mazkur birja faoliyatini tartibga solish bevosita Davlat raqobat qo‘mitasi tomonidan amalga oshirilgan. Fond birjasida investor va aktsiyalar sotuvchi o‘rtasidagi bitim davomida yuzaga keladigan nizolar Davlat raqobat qo‘mitasida qoshida tashkil etilgan maxsus markaz yoki komissiya tomonidan ko‘rib chiqilgan.[3] Bu esa yillar davomida mamlakatimizda qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirishda ochiq bozor munosabatlariga asoslangan raqobat muhiti shakllanishi uchun, shuningdek, fond bozorining rivojlanish holati iqtisodiyotning real sektoriga uzoq muddatli va to‘g‘ridan-to‘g‘ri, 192 shu jumladan, xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo‘yicha mavjud imkoniyat va salohiyatdan foydalanishga imkon bermay, ko‘zlangan islohotlarni samarali amalga oshirish va respublikani jadallik bilan innovatsion rivojlantirishga to‘siq bo‘lib keldi. Institutsional va tarkibiy islohotlarni jadallik bilan amalga oshirish va moliya bozorining ishonchli ishlash tizimini tubdan takomillashtirish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630-son Farmoni bilan Davlat raqobat qo‘mitasi huzuridagi Qimmatli qog‘ozlar bozorini muvofiqlashtirish va rivojlantirish markazi negizida O‘zbekiston Respublikasi Kapital bozorini rivojlantirish agentligi mustaqil organ sifatida qayta tashkil etilishi sohada izchil instutsional o‘zgarishlarni boshlab berdi. Ayni shu instutsional islohotlar samarasi o‘laroq, Kapital bozorini rivojlantirish agentligi tomonidan amalga oshirilayotgan milliy moliya bozorini rivojlantirish bo‘yicha izchil chora-tadbirlar natijasida mamlakatimizda erkin muomaladagi qimmatli qog‘ozlar hajmi 2025 yilga borib, YaIMning 10 – 15 foiziga yetishi kutilmoqda (hozirda 0,2 foizni tashkil etadi).[4] «Toshkent» Respublika fond birjasi - O‘zbekiston Respublikasi hududidagi yagona fond birja. U 1994 yil 8 aprelda tashkil etilgan. Hozirda u yerda 99 ta kompaniya o‘z aksiyalari va 4 ta emitent (aksiya chiqaradigan kompaniya) o‘z obligatsiyalari bilan savdo qiladi. Ro‘yxatga olingan qimmatli qog‘ozlar birjalarga joylashtiriladi, u yerdan ularni jismoniy va yuridik shaxslar - investorlar xarid qilishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar markaziy depozitariysi – qimmatli qog‘ozlarni saqlash, yuritish, harakatini hisobga olish yagona tizimini ta'minlaydigan hamda boshqa turdosh xizmatlarni ko‘rsatadigan tashkilot. (Markaziy depozitariy o‘z faoliyatini Vazirlar Mahkamasining 1999 yi 21 maydagi 263-sonli “Qimmatli qog‘ozlarning markaziy depozitariysini tashkil etish va uning faoliyati masalalari to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq, majburiy litsenziyalashsiz amalga oshiradi). Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|