2 – ma’ruza mavzu: Nerv tizimining tuzilishi, funksiyalari va yoshga bog‘liq xususiyatlari. Oliy nerv faoliyati. Bolaning rivojlanishi jarayonida uning shakllanishi

Nerv tolasining xususiyatlari. Nerv tolasining asosiy xususiyati qo’zgluvchanlik va o’tkazuvchanlikdan iborat. Quzg’aluvchanlik organizmning tashqi muhitdan ham, ichki muhitdan ham keladigan har xil ta‘surotlarga javob bera olish qobiliyatidir. O’tkazuvchanlik qo’zg’aluvchanlikni o’tkaza olish xususiyatidir. Tasurot berilgandan keyin nerv tizimida fiziologik protsess ruy beradi, bu hodisa qo’zg’alish deb ataladi. Bu qo’zg’alish nerv buylab o’tkaziladi. Qo’zgaluvchanlik barcha to’qimalarga xos xususiyatdir. To’qimani qo’zg’atish uchun ma‘lum kuchdagi ta‘sirlovchi bo’lishi kerak, shundagina to’qimada modda almashinuvi vujudga kelib, tirik organizm ta‘sirotga qo’zg’alish bilan javob beradi. Muskul to’qimasi qo’zg’alsa qisqarish bilan bez to’qimasi qo’zg’alsa, sekret yoki shira ajralishi bilan javob beradi. To’qimaning qo’zg’atuvchi ta‘sirlovchilari o’z xususiyatiga qarab fizikaviy, kimyoviy, elektrik, biologik va boshqa turlarga bo’linadi.
Ta‘sirlovchi kelib chiqishiga, organ, to’qimaga ta‘siriga ko’ra adekvat va noadekvat ta‘sirlovchilarga bo’linadi. Muayyan to’qima, xujayra va organ uchun xos bo’lgan ta‘sirlovchi adekvat ta‘sirlovchi deb ataladi. M-n. ko’zning adekvat ta‘sirlovchisi yorug’lik, muskulniki nerv tolasidan keladigan impuls hisoblanadi. Muayyan to’qima, xujayra va organ uchun xos bo’lmagan ta‘sirlovchilar noadekvat ta‘sirlovchi deb ataladi. M-n. muskul to’qimasi nerv tolasidan kelayotgan impulsdan tashqari, elektr toki, tuz, kislota ta‘sirida ham qisqarishi mumkin. Bular noadekvat ta‘sirlovchilardir.
Nerv markazlari haqida tushuncha va ularning fiznologik xususiyatlari.
Nerv markazida ma‘lum refleks amalga oshishida yoki biror vazifani bajarilishida bir gurux neyronlar ishtirok etadi. Bir guruh neyronlarning funktsional birikmasi nerv markazi deb ataladi.
Nutq funktsiyasi, mablar hiqildog’, harakat muskullarining nerv markazlari uzunchoq miya, o’rta va bosh miya katta yarim sharlari pustlog’ida, so’zlar ma‘nosi tushuniladigan nerv markazi bosh miya katta yarim sharlarining chakka qismida joylashgan. Nerv markazlari qo’zg’alish, tormozlanish, yig’ilish, transformatsiya, mayinlik, kislorod tanqisligiga chidamsizlik, dominanta va boshqa fiziologik xususiyatlarga ega. Nerv xujayralari tashqi va ichqi muhit omillari ta‘sirida tinchlik holatidan aktiv holatga o’tish xususiyatiga ega. Nerv xujayralarining muhim hususiyatlaridan biri qo’zg’alishdir. Qo’zg’alish tufayli ta‘sirga tezda javob reatsiyasi paydo bo’ladi. Qo’zg’alish vaqtida to’qimada funktsional, fizik-kimyoviy hodisalar sodir bo’ladi. Nerv sistemasining har bir sohasi tashqaridan bo’lgan ta‘sirga qo’zg’alish yoki tormozlanish bilan javob qaytaradi. Nerv sistemasida qo’zg’alish jarayoni tormozlanish jarayoni bnlan almashilib turadi, ya‘ni ko’zg’alish tormozlanishga, tormozlanish esa qo’zg’alishga o’tib turadi. Qo’zg’alishning nerv sistemasi markazlarida tarqalishi irradiatsiya deyiladi. Markaziy nerv sistemasida bir gurux neyronlar yoki ayrim nerv markazlari qo’zg’alganda, ikkinchi nerv markazlari tormozlangan holda bo’ladi. Bir gurux muskullarning nerv markazi qo’zg’alib, shu muskullarni qisqartirsa, ayni vaqtda ikkinchi guruh muskullarningnerv markazlari tormozlanadi. Masalan, ko’l panjasini musht qilganda yelka oldining oldingi muskullari kisqaradi, ayni vaqtda yelka oldining orqa tomonidagi muskullar bo’shashadi, ya‘ni bukuvchi muskullarning nerv markazlari qo’zg’alib, yozuvchi muskullarning nerv markazlari tormozlanadi. Nerv tizimidagi qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining bu xildagi o’zaro ta‘siri uyg’unlik deb ataladi. Chap oyoqni bo’kkanda o’ng oyoqning tizza bo’g’imi yoziladi va aksincha.
Nerv markazlaridagi yana bir xususiyat dominanta xususiyati bo’lib, buni birinchi bo’lib 1923 yilda A.A. Uxtomskiy hisoblangan. Muayyan paytda nerv markazlarida ustun turgan qo’zg’alish o’chog’ini A.A. Uxtomskiy dominanta deb atagan. Ustun - turgan qo’zg’alish o’chog’i , boshqa markazlarga keluvchi qo’zg’alish to’lqinlarini o’ziga jalb qilib, shular hisobiga kuchaya oladi. Bu paytda boshqa markazlarda tormozlanish protsessi boshlanadi. Dominantaning vujudga kelishidagi muhim shartlardan biri nerv xujayralarining o’ta qo’zg’aluvchanligidir. Dominanta uzoq. muddat saqlanib turishi mumkin. Dominanta oliy nerv faoliyatiga, odamning ruxiyatiga bog’liq bo’ladi. Dominanta printsipi diqqat aktivligining fiziologik asosidir. Shuning uchun dominanta pedagogika va psixologiyada juda katta ahamiyatga egadir. O’qituvchilar o’quvchilarga ta‘lim-tarbiya berishda buni hisobga olishi kerak.
Bola tug’ilgandan keyin markaziy nerv sistemasi tashqi muhit ta‘siri va xulq-atvor, nutq, tufayli rivojlanib boradi. Yangi tug’ilgan va kichik bog’cha yoshidagi bolalarning nerv sistemasida qo’zg’alish jarayoni tormozlanish jarayonidan ustun turadi. Harakat markazlari orqa va bosh miyada tez, qo’zg’alish xususiyatiga ega, shu sababli bu yoshdagi bolalar ser harakat va xis-xayajonga to’la bo’ladi. Bog’cha yoshidagi bolalarda qo’zg’alish markazlari tez almatinib turadi. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarning harakati va diqqati beqaror bo’ladi va uzoq davom etamaydi. Bolalarning yoshi orta borar ekan, dominanta markazlarida vujudga kelgan qo’zg’alish barqaror bo’lib, uzoq vaqt qo’zg’alib turadi, hamda ta‘sirlar yig’indisi ortib boradi: Yangi: tug’ilgan bolada ovqatga dominanta paydo bo’ladi. Dominanta markazlari turgun bo’lmaydi.