2 – ma’ruza mavzu: Nerv tizimining tuzilishi, funksiyalari va yoshga bog‘liq xususiyatlari. Oliy nerv faoliyati. Bolaning rivojlanishi jarayonida uning shakllanishi

Bosh miya kalla yarim sharlari. Bosh miya katta yarim sharlari ikkita yarim sharlardan iborat bo’lib, bosh miyaning eng rivojlangan qismidir. Ikkita yarim shar o’zaro qadoqsimon tana yordamida birikadi. Yarim sharlarning yuzasida juda ko’p pushtalar va egatchalar bor. Miya yarim sharlari katta egatchalarining peshona, tepa, ensa va orolcha kabi bo’laklari bor. Miya yarim sharlari muxim egatchalaridan biri Silviev egatchasi, ikknnchisi Roland, yani markaziy egatcha xisoblanadi. Miya yarim sharlarida kurish, eshitish, teri, sezish, hid bilish va tam bilish, nutqni eshitish, Nugq harakati va nutq-ko’rish analizatorlarining ohirgi nerv markazlari, markazga intiluvchi harakat nervlari markazlari joylashgan. Bosh miyaning egat va pushtalari bir vaqtda rivojlanmaydi. Bola tug’ilgandan keyin yarim sharlarning egat va pushtalari kattalarnikiga uxshasada, chuqur bo’lmaydi. Bola tug’ilgandan so’ng peshona bo’lagi kattalashadi. Bola hayoti davomida miya yarim sharlarining massasi va sathi bosh miyaga nisbatan o’zgarib boradi. Bosh miya katta yarim sharlarining vazni odam bosh miyasi vazning 78-80% Tashkil qiladi. U ikki qavatdan iborat: 1) kulrang moddadan tashkil topgan tashqi po’stlok-qavat; 2) oq moddadan tashkil topgan ichki qavat.
Bosh miya yarim sharlari po’stloq qavat qalinligi 4-4,5 mm, yuzasi 220000 kv. mm. Bosh miya yarim sharlar po’stlog’i filogenezda eng so’nggi, demak eng yosh miya bo’laklaridan hisoblanib sut emizuvchilarda, ayniqsa odamlarda juda yaxshi rivojlangan bo’ladi. Miya po’stlog’i mikroskopda tekshirilganda undagi nsrv xujayralari olti qavat bo’lib joylashganligi aniqlangan: 1-qavatda nerv xujayralarining kalta o’simtalari; 2-qavatda donasimon nerv xujayrali joylashgan; 3-qavatda piramidasimon xujayralar bo’ladi; 4-qavatda yulduzsimon tuzilgan nerv xujayralari; 5-qavatda yirik piramndasnmon xujayralari; 6-qavatda duksimon nerv xujayralarn joylashgan. Miya po’stlog’ining turli qismlarida joylashgan nerv xujayralarining funktsiyasiga ko’ra po’stloq sathi uchta zonaga bo’linadi: sezish, harakat va assotsiativ zonalar. Sezish zonalarida joylashgan nerv xujayralari tuplami odam tanasining barcha sezish organlarining oliy markazi hisoblanib, bo’lar teri, ko’rish, eshitish, hid va ta‘m bilish kabi sezish organlarining retseptorlaridan impulslarni qabul qiladi. Miya po’stlog’ining harakat zonalaridagi nerv xujayralari to’plami muskullar, paylar, bo’g’imlar, suyaklarning retseptorlaridan impuls qabul qilib, harakat ni boshqaruvchi oliy nerv markazi vazifasini bajaradi Assotsiativ zonalar sezish va harakatlanish organlaridan kelgan ta‘sirni analiz va sintez qiladi. Bosh miya yarim sharlari po’stloq qismi odam oliy nerv faoliyatining fiziologik asosi, psixik faoliyatimizning moddiy negizidir. Odamning fikrlash, ong, uzlashtirish, eslab qolish, muomalasi, madaniyati, bilim olish, xunar o’rganish, murakkab harakat larni bajarish kobiliyati miya pustlogi faoliyatidir.
Miya pustlog’ining turli qismlarida har xil funktsiyalarni boshqaruvchi nerv markazlari joylashgan. Pustloqning ensa qismida ko’rish, chakkada eshitish, peshanada ichkari sohasida hid syozish, tepa qismida harakat markazlari joylashgan. Ya‘ni, shuni ta‘kidlash kerakki, har bir organ ish faoliyatining muhimligiga qarab uning markazining miya pustlog’ida egallagan urni har xil bo’ladi. Masalan qo’l panjasi odamning kundalnk hayotida juda ko’p vazifani bajaradi, shuning uchun uning harakatini boshqaruvchi nerv markazi boshqa harakat markazlarining miya pustlog’idagi egallagan o’rniga nisbatan kattadir. Bundan tashqari, yarim sharlar pustlog’idagi nerv xujayralarini orqa miya bilan tutashtiruvchi nerv yo’llari bosh miyaning quyi qismida kesishadi. Buning natijasida chap yarim sharlardagi nerv markazlari odam tamasining o’ng tomonidagi, o’ng yarim shardagi nerv markazlari tananing chap tomonidagi to’qima va organlar ishini boshqaradi. Shunday qilib, bosh miya yarim sharlarining po’stloq qismida joylashgan oliy nerv markazlari odam tanasining barcha to’kima va organlari ishini boshqaradi.
Bosh miya yarim sharlari po’stlog’ining vazifalari qo’yidagi usullarda . tekshiriladi: 1) shartli reflekslar usuli; 2) bosh miya biotoklarini yozib olish usuli; 3) Bosh miyada qon aylanishi va moddalar almashinuvini tekshirish usuli; 4) bosh miyani bevosita kuchsiz elektr toki yoki kimyoviy moddalar bilan tasirlash usuli; 5) miyaning turli qismlarini olib tashlash usuli.
Shartli reflekslar usulidan foydalanilganda kuyidagi shart- sharoitlar bo’lishi kerak: 1) shartli tasirlovchi; 2) shartli tasir shartsie ta‘sirdan oldin kelishi kerak; 3) shartli va shartsiz tasirlar birga qo’llanilishi kerak (masalan chiroq va ovqat). Shartli tasirlovchi bilan shartsiz tasirlovchi bir necha marta tasir ettirilsa, odamning bosh miyasida ikkita markaz o’rtasida vaqtinchalik bog’lanish vujudga keladi.
Bosh miya biotoklarini yozib olishda elektroentsefalograf asbobidan foydalaniladi. Qo’zg’alish vaqtida tirik to’qimalarda sodir bo’ladigan elektrik o’zgarishlar, bioelektrik o’zgarishlar yoki hodisalar deb ataladi. Bosh miya biotoklari nihoyatda kuchsiz bo’lgani uchun uni maxsus asboblarda 100 000, bazida 10 mln marta orttirib yozib olinadi.
Miyaning turli qismlarini olib tashlash usulida, miya bo’laklarini jarroxlik usulida olib tashlab, organizmda kechadigan fiziologik o’zgarishlar kuzatiladi.