2-mavzu: iqtisodiy xavfsizlik shakllari va asosiy ko’rsatkichlar

2-MAVZU: IQTISODIY XAVFSIZLIK SHAKLLARI VA ASOSIY KO’RSATKICHLAR

Iqtisodiy xavfsizlikning namoyon bo’lish shakllari Iqtisodiy xavfsizlikning institutsional asoslari Iqtisodiy xavfsizlik konsepsiyasi

2.1. Iqtisodiy xavfsizlikning namoyon bo’lish shakllari
Iqtisodiy xavfsizlik muammosini ko’rib chiqish darajalariga, xususan, iqtisodiy manfaatlarni amalga oshirish darajalariga va yuzaga keladigan tahdid va xavf-xatarlarga muvofiq iqtisodiy xavfsizlikning namoyon bo’lish shakllari quyidagicha bo’ladi:

1. 
   xalqaro iqtisodiy xavfsizlik;
   
2. 
   milliy iqtisodiy xavfsizlik;
   
3. 
   davlat yoki shaxsning iqtisodiy xavfsizligi.
   

Xalqaro iqtisodiy xavfsizlik barcha davlatlar va barcha davlatlar guruhlarining milliy va xalqaro manfaatlarini hisobga olish zaruratidan kelib chiqadi va ularning xalqaro va milliy darajada o’zaro bog’liqligini ko’rib chiqadi va milliy iqtisodiyotlarning tobora kuchayib borayotgan o’zaro bog’liqligi sharoitida amalga oshiriladi, bu uning mantiqiy asosi va natija hisoblanadi.
Milliy miqyosda ma’lum bir davlat uchun ma’lum bir vaqtning o’zida muayyan iqtisodiy manfaatlar (muammolar) aniqlanadi. Binobarin, jahon davlatlari hamjamiyatining umumiy iqtisodiy manfaatlari har bir davlatning teng rivojlanishi va ularning xalqaro mehnat taqsimoti doirasidagi oʻzaro taʼsirini taʼminlovchi tizimni yaratishdan iborat. Ammo milliy miqyosda mamlakatning hayotiy iqtisodiy manfaatlari ushbu davlatning iqtisodiy o’sishi muammolari bilan bog’liq. Tadbirkorlik subyekti uchun hayotiy manfaatlar - faoliyatning rentabelligi, uzoq muddatli rivojlanish uchun sharoit yaratish va boshqalar.
Shunga ko’ra, iqtisodiy xavfsizlik turlari, jumladan, xalqaro iqtisodiy xavfsizlik kuchlar muvozanati (iqtisodiy salohiyat) masalasini hal qilish yo’li bilan emas, balki milliy va xalqaro manfaatlar muvozanatiga erishish asosida ta’minlanadi. Bu manfaatlar mutanosibligiga erishish jarayonida davlat, ma’lum guruh va bloklar manfaatlarini ham hisobga olish zarur. Xo’jalik yurituvchi subyektlarning bir-biri bilan manfaatlari yoki subyekt va davlat manfaatlari o’rtasida ziddiyat yuzaga kelganda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash - qarama-qarshi manfaatlarni amalga oshirish uchun ekvivalent sharoitlarni ta’minlaydigan tizimni (iqtisodiy munosabatlar, huquqiy tartibga solish, ijtimoiy sharoitlar va boshqalar) shakllantirishni anglatadi.
Muvozanatga erishish istagi o’zaro, ko’p tomonlama bo’lishi kerak. Aks holda, muvozanat buzilgan taqdirda, davlatlarning iqtisodiy sohadagi o’zaro bog’liqligi iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlovchi omildan uning qarama-qarshi tomoniga – barqarorlikni buzuvchi, iqtisodiy xavfsizlikni buzuvchi, iqtisodiy rivojlanishning ichki muammolarini yuzaga keltiruvchi omilga aylanadi. Ishlab chiqaruvchi va ishlab chiqaruvchi, ishlab chiqaruvchi va davlat o’rtasidagi munosabatlar darajasida esa manfaatlar muvozanatining izdan chiqishi qarama-qarshi tomonning manfaatlariga to’g’ridan-to’g’ri tajovuz qiluvchi harakatlarda namoyon bo’ladi.
Boshqacha qilib aytganda, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash, bizningcha, iqtisodiy manfaatlarning tafovut va nomuvofiqligini bartaraf etish orqali amalga oshiriladi. Xalqaro miqyosda davlatlar va ular bloklarining iqtisodiy manfaatlaridagi tafovut va qarama-qarshiliklarni, milliy miqyosda esa turli ijtimoiy guruhlarning iqtisodiy manfaatlaridagi tafovut va qarama-qarshiliklarni bartaraf etish kerak.
Iqtisodiy xavfsizlik holatini malakali tahlil qilish uchun uning strukturasini yaxshi bilish lozim. Iqtisodiy xavfsizlik ancha murakkab ichki tuzilishga ega. Iqtisodiy xavfsizlikning tarkibiy qismlari quyidagilardir:

• 
  “Moliyaviy xavfsizlik” – bu moliyaviy munosabatlarning barcha darajalarida moliyaviy manfaatlarni himoya qilish, mamlakat moliyaviy tizimiga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni aniqlash, ularni bartaraf etish, davlat moliya tizimining samarali ishlashini ta’minlashdir;
  
• 
  “Ijtimoiy xavfsizlik” – bu mavjud bo’lgan konstitutsiyaviy tuzumni, jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni saqlab qolish, ularning zaiflashishining oldini olish, aholining ijtimoiy muammolarini kamaytirishdir;
  
• 
  “Harbiy xavfsizlik” – bu xalqaro va ichki sharoitlardan kelib chiqqan holda, shaxsga, jamiyatga, davlatga bo’ladigan tahdidlarni oldini olish, mamlakat suverenitetini, hududiy yaxlitligini va tinchligini ta’minlashdir;
  
• 
  “Tabiiy resurslardan foydalanish xavfsizligi” – bu ishlab chiqarishni resurslarning asosiy turlari bilan ta’minlash, moddiy resurslardan samarali foydalanish, ulardan foydalangan holda qo’shimcha qiymat yaratish, strategik resurslar bo’yicha davlat zaxiralarini yaratishdir;
  
• 
  “Axborot xavfsizligi” – bu milliy axborot manbalari xavfsizligini ta’minlash, ishonchli axborotni olish, foydalanish, saqlash va qayta ishlashning samarali mexanizmlarini tatbiq etish, axborot xavfsizligini ta’minlash uchun zarur bo’lgan texnologiyalar, standartlar va boshqaruv amaliyotini ishlab chiqish va joriy etish;
  
• 
  “Oziq–ovqat xavfsizligi” – bu butun mamlakat aholisi uchun faol va sog’lom hayot uchun zarur miqdordagi va sifatli oziq–ovqat mahsulotlaridan foydalanish imkoniyatini yaratishdir;
  
• 
  “Ilmiy–texnologik xavfsizlik” – bu fanning fundamental va amaliy qismi natijalarini ishlab chiqarishga joriy etish, ilmiy texnologik yangiliklarni o’zlashtirib borish va samarali foydalanishdir;
  
• 
  “Siyosiy xavfsizlik” – bu shaxsning, jamiyatning, davlatning huquqiy manfaatlariga ta’sir etuvchi noqonuniy tashqi va ichki tajovuzlardan himoya qilish, jamiyat va davlatning barqaror rivojlanishini ta’minlashga qaratilagan chora–tadbirlar va amaliy faoliyat natijasidir;
  
• 
  “Ekologik xavfsizlik” – bu atrof–muhitni muxofaza qilish, tabiiy va texnogen xalokatlarning oldini olish, ularning zararli ta’sirini kamaytirishga qaratilgan va amalga oshiriladigan faoliyatdir;
  
• 
  “Demografik xavfsizlik” – bu aholining tabiiy va mexanik harakatini, tug’ilish, o’lim, migratsiya masalalari, aholining yosh qatlamlari tuzilishi va prognozi, iqtisodiy faol fuqarolarning yetarlilik darajasini o’rganish, tahlil qilish va xavfsizlik holatini aniqlab borishdir;
  
• 
  “Ishlab chiqarish xavfsizligi” – bu ishlab chiqarish omillari holatini tahlil qilish, samarali ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish, raqobatbardosh va eksportga yo’naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishdir;
  
• 
  “Tashqi iqtisodiy xavfsizlik” – bu tashqi iqtisodiy faoliyatning milliy iqtisodiy manfaatlarga muvofiqligi, salbiy tashqi iqtisodiy omillarning zararini minimallashtirish, milliy iqtisodiy mahsulotlarni jahon bozorida o’z o’rnini egallashini ta’minlashdir.
  
• 
  “Investitsion va innovatsion xavfsizlik” – bu jozibador investitsion muhitni yaratish, me’yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish hamda soliqqa tortish tizimining uzoq muddatli investitsion rejalashtirishga muvofiqligini ta’minlash, ishlab chiqarishda innovatsion yangiliklarni joriy etishdir.
  

Mamlakat iqtisodiy tizimi murakkab tarkibiy qismlardan tashkil topganligi tufayli, uning iqtisodiy xavfsizlik holatini aniqlash uchun yuqorida keltirilgan har bir tarkibiy qismga ta’sir etuvchi omillarni, tarkibiy qismlarning joriy holatini va kelajakdagi holatining taqribiy prognozini doimiy ravishda tahlil qilib borish lozim.