2 mavzu: sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi

3.2Sportchining ruhiy tayyorgarligi 
Samaradorlik oʻquvchilar organizmiga eng oqilona ta‘sir oʻtkazish bilan
ifodalanadi. Ammo ulardan eng maqbuli texnikaviy bajarilish deb ataladi. Masalan, har
xil usullar bilan suzish mumkin (krol, chalqancha va boshqalar), biroq ba‘zilar klassik
usullarning birortasidan ham foydalanmasdan suzadilar. Bajarilish usullarining
samaradorligi oʻquvchining individual fazilatiga, jismoniy tayyorgarlik darajasiga
hamda qoʻyilgan vazifalarga (masalan, agar uncha katta boʻlmagan balandlikka arqonda
tez chiqish kerak boʻlganda ―bir qoʻlda‖ usulini qoʻllaydilar, qattiq arqonda bitta usulni
– kanatni oyoqlar bilan ushlash usulini qoʻllaydilar, yumshogʻida – boshqasini) bogʻliq.
Jismoniy mashqlar texnikasi muntazam ravishda rivojlanadi: odatlangan texnika
takomillashtiriladi, ba‘zida esa usullar barham topadi, yangilari tuziladi. Bu jarayon
qator sabablar bilan belgilanadi: 1. Sport tayyorligi darajasiga talablarning muntazam
oʻsayotganligi. 2. Harakatlar bajarilishining mukammallashgan usullarini uzluksiz
izlash, muvofiq tekshirishlar natijasi va rolining oshishi.
Yangi sport anjom-jihozlarining yuzaga kelishi. Jismoniy mashq texnikasi yetakchi
sportchilarning (muayyan vaqt uchun) harakat bajarish usullarini amaliyotda tekshirish
va ilmiy tahlil qilish, izlanish natijasidir. Bunday zamonaviy texnika harakatni
bajaruvchilarning barchasi uchun teng darajada eng oqilona asosni aks ettiradi va shu
sababli andozali texnika deb ataladi. Andozali texnika bajarilishning ba‘zi usullarida
individual tuzilishi jihatidan chetga chiqishni istisno qilmaydi. Texnikani
individuallashtirish ikki yoʻnalish boʻyicha amalga oshiriladi: individuallashtirishning
bir xil andozali yoʻli boʻyicha, u standart texnika chegarasida ayrim shaxslar guruhlari
jismoniy tayyorgarligi va qomatning andozali fazilati bilan muvofiqlikda oʻzgarishlar
kiritiladi; insonning shaxsiy fazilatlarini hisobga oluvchi maxsus individuallashtirish
yoʻli boʻyicha sport-texnikaviy koʻnikma aynan maxsus individuallashtirishning yuqori
darajasini ham aks ettiradi (amaliyotda uni ―oʻz usuli‖ deb tavsiflaydilar).Texnikani
individuallashtirishga asosiy e‘tiborni bolalarni harakatga oʻrgatayotgan vaqtda qaratish
kerak. Andozali texnika faqat harakatning tuzilish asosini aks ettiradi va kattalarning

18
harakatlarini tahlil qilish yoʻli bilan quriladi. Bolalar jismoniy tayyorgarligi va

gavdasining tuzilish xususiyatlari bilan muvofiqlikda texnikani individuallashtirish
muammosi vujudga keladi. Masalan, kichik maktab yoshidagi bolalar yugurish vaqtida
boldir-tovon tuzilishining oʻziga xos xususiyatlari sababli tovonning oldingi qismiga
bosishda qiynaladi.
Texnika- grekcha soʻz boʻlib, ―bajara olish san‘ati‖ degan ma‘noni bildiradi.
Jismoniy mashq texnikasi doim oʻzgarib turadi va takomillashadi. Takomillashgan
harakat texnikasi yuqori natija koʻrsatish garovi boʻlib, unga sportchilarning tinimsiz ter
toʻkishi orqali erishiladi. Sportchining jismoniy tayyorgarligini ortishi yoki uning
gavdasi tuzilishi, jismoniy rivojlanganlikni koʻrsatuvchi koʻrsatkichlarning turli-
tumanligi, sport turi jismoniy mashqlar bajarish texnikasini asosini, uning zvenolari
yoki detallarini oʻzgarishiga, almashishiga sabab boʻlishi mumkin. Harakat faoliyatiga
ta‘sir etuvchi harakatlarning ahamiyatliligi darajasi bir xil emas. Shuning uchun harakat
texnikasi: texnika asosi (negizi), uning asosiy zvenosi va texnika detallari degan
qismlarga boʻlinadi. Texnikaning asosi - deganda, harakat orqali qoʻyilgan vazifani
bajarish uchun kerak boʻladigan harakat faoliyati tizimining oʻzak qismi tushuniladi.
Qoʻllangan usullar tananing qismlarini oʻzaro kelishgan holda, harakat faoliyatining
ketma-ketligi tizimini buzmay, jismoniy sifatlarining keraklicha namoyon qilinishini
taqazo etadi. Usul samarali boʻlsa, amaliyotda unumli qoʻllanilishi mumkin va uzoq
vaqt oʻzining hayotiy amaliyligini saqlab qoladi. Texnika asosida yetakchi harakat deb
ataladigan negiz ajraladi, ya‘ni harakat unga, birinchi navbatda, harakatning natija
koʻrsatishi bilan bogʻliq. Masalan, tayanib sakrash vaqtida qoʻllar bilan siltanish.
Texnikaning asosiy zvenosi– bu ma‘lum bir harakatdagi asosiy mexanizmning eng
muhim va hal qiluvchi qismidan iborat. Masalan, yugurib kelib balandlikka sakrovchilar
uchun texnikaning asosiy zvenosi sakrash, oyoqni yuqoriga siltab, tez birlashtirishdan,
uloqtirish uchun - yakunlovchi zoʻr berishdan, gimnastikada egilib koʻtarilish (istalgan
usul uchun) - tos-son boʻgʻinlarini oʻz vaqtida va tez kerish (keyinchalik toʻxtatish)dan
iborat boʻladi. Sport harakatlarida asosiy zvenoni bajarish nisbatan qisqa vaqt oraligʻida
boʻladi hamda muskullarning koʻp kuch sarflashini talab etadi.

19
Texnikaning detali - bu harakat tarkibiga kirgan, lekin uning asosiga, zvenolariga

ziyon etkazmaydigan qoʻshimcha harakatlar yoki shu harakat mexanizmi tarkibidagi
eng mayda boʻlaklardir. Uni harakat tarkibida bajarsa ham bajarmasa ham boʻladi.
Masalan, uzunlikka sakrashda kimdir tanaga tezlik berishni keskin tezlanish bilan,
kimdir tezlanishni asta-sekinlik bilan boshlaydi. Individual xususiyatlardan toʻgʻri
foydalanish individual texnikani koʻrsatadi. Individual texnika mazkur sportchi uchun
eng takomillashgan texnika hisoblanadi.Harakatlar xarakteristikasi Insonning
harakatlari murakkab bir butunlikni tashkil etadi. Harakat aktining bir butunligi bu akt
tashkil topadigan harakatlarning oʻzaro bogʻliqligida va oʻzaro ta‘sir etishida namoyon
boʻladi; harakat detallaridan birining oʻzgarishi natijasida fazada, boshqa bir qator
detallarning vaqt jihatidan oʻzgarishi roʻy beradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va
amaliyotida harakatlarning tuzilishi haqida gapiriladi.
Harakatning tuzilishi – uning yagona bir butunlik sifatidagi barcha tarkibiy
qismlarining oʻzaro qonuniy bogʻlanishidir. Insonning barcha harakatlari fazoda va
ma‘lum bir vaqtda sodir boʻladi, shuning uchun harakatlarning fazoviy, vaqt va fazoviy
- vaqt xarakteristikalarini oʻz ichiga olgan kinematik tuzilishi haqida gapirish mumkin.
Harakatning kinematik tuzilishi dinamik tuzilish bilan, ya‘ni mazkur harakatga sabab
boʻlgan tashqi va ichki kuchlarning oʻzaro aloqasi bilan belgilanadi. Bir butun
murakkab harakatda harakat tuzilishining yana bir muhim tomoni – ritmik tomoni,
harakatning vaqt va kuch munosabatlarini majmuali holda aks ettiruvchi tomonlari
ajratib koʻrsatiladi. Harakatning kinematik va dinamik tuzilishi oʻzaro bogʻlangan,
ulardan birining oʻzgarishi qonuniy ravishda ikkinchisining oʻzgarishiga olib keladi.
Pedagogik nuqtai nazardan har bir aniq jismoniy mashqni bajarishda bu
xarakteristikalardan har birining ahamiyati har xil boʻladi. Oʻqitishning turli
bosqichlarida ulardan ba‘zi birlari asosiy rol oʻynasa, boshqalari vaqtincha ikkinchi
darajali ahamiyatga ega boʻladi. Biroq, barcha xarakteristikalarning harakatlarda
birgalikda, bab-baravar namoyon boʻlishi jismoniy mashqning texnik jihatdan juda
toʻgʻri bajarilishini ta‘minlaydi.
Gavdaning holati va gavda qismlarining harakat traektoriyasi (yoʻli) jismoniy
mashqlar texnikasining fazoviy xarakteristikasiga taalluqlidir. Koʻpgina jismoniy

20
mashqlarni bajarish vaqtida gavda va uning qismlari bir-biriga nisbatan holatini

oʻzgartiribgina qolmaydi, balki muskullarning statik taranglashishi hisobiga erkin
suratda harakatsiz holatni saqlab qoladi. Koʻpchilik jismoniy mashqlarning foydaliligi
koʻp hollarda faqat dastlabki holatga bogʻliq boʻlmaydi, balki harakat jarayonidagi
butun gavda holati yoki uning ayrim qismlari holatining muayyan, ancha foydaliroq
vaziyatda boʻlishiga ham bogʻliq. Masalan, suzuvchining gorizontal holati, konkichi va
velosipedchining bukchayib olishi tashqi muhit qarshiligini kamaytiradi va bu bilan
gavdaning tezroq oldinga harakat qilishiga imkon beradi.
Changʻida tramplindan sakrashda gavdaning koʻproq yotiq boʻlishi gavdaning
pastga tushishidagi havoning qarshiligini oshiradi, ayni vaqtda gavdaning oldinga
siljishida havoning qarshiligini kamaytiradi va bu bilan sakrash masofasini uzaytiradi.
Harakat jarayonida gavda holatini oʻzgartirish bilan dinamik tayanch reaksiyalar
yoʻnalishini oʻzgartirish va shu tufayli gavdaga mazkur yoʻnalish shartlari uchun qulay
boʻlgan tezlanish berish mumkin. Bularga qisqa va uzoq masofalarga yugurishda, turgan
joydan va yugurib kelib uzunlikka sakrashdagi depsinish fazalarida gavda holatlarining
turli xilda boʻlishi misol boʻla oladi. Jismoniy mashqlarning ba‘zi turlarida umumiy
holat va gavdaning ayrim qismlari holatiga maxsus talablar quyiladi. Bu talablar
jismoniy mashqlarning faqat biomexanik jihatdan maqsadga muvofiqligi bilan emas,
balki harakatlarning chiroyli bajarilishi nuqtai nazaridan ham kelib chiqadi. Masalan,
konkida figurali uchishda, suvga sakrash va gimnastikada mashqlarning faqat
koordinatsion murakkabligi emas, balki gavda holatining aniqligi, harakatlarning dadil
va erkinligi, nafisligi va boshqa shu kabi tashqi koʻrinishlar ham hisobga olinib
baholanadi. Har qanday harakatda gavdaning harakatlanayotgan qismi traektoriyasini
ajrata bilish kerak. Traektoriyaning oʻzida uch narsani: traektoriyaning shakli,
yoʻnalishi va harakat amplitudasini koʻrsatib oʻtish mumkin.
Traektoriyasining shakliga koʻra harakatlarni toʻgʻri chiziqli va egri chiziqli turlarga
boʻlish mumkin. Kuzatishlar odam hech vaqt toʻgʻri chiziqli harakatlar qilmasligini
koʻrsatadi. Gavdaning biror qismini qisqa masofaga katta tezlik bilan harakat qildirish