2. Parazitlarni xolanish shakllari

xmlns:w="urn:schemas-microsoft-com:office:word"
xmlns="http://www.w3.org/TR/REC-html40">
1. Parazitizmni turli xil kojayinlari bilan bogrinishlari.
2. Parazitlarni xolanish shakllari.
3. Parazitizmni kelib chiqishi.
4. Parazitlarni xo'jayin tanasiga kirish yo'llari.
5. Parazitlarni xozaro bogjayin munosabatlari klassifikatsiyasi.
7. Parazitlar keltirib chiqaradigan kasalliklar.
8. Transmissiv yoki tabiiy o'choqli kasalliklar.
9. Devastatsiya tarinishidir. Bunda organizmlardan biri (parazit) ikkinchisi (xo'jayin) dan yashash muhiti va ozuqa manbai sifatida foydalanib, unga zarar yetkazadi.
Parazitlik bilan hayot kechirish parazit turning olib, shu turga kiruvchi barcha individlar uchun xosdir. Parazitlar biologiyasi, ekologiyasi, tarqalishi, kelib chiqishi, qoatadigan kasalliklari va ularga qarshi kurash choralarini o Parazitologiyadir.
Fan rivojlanishiga qarab XVII asrdangina parazitlarni erkin yashaydigan organizmlar bilan umumiy ozida ularning kelib chiqishi ham sirli boz-oladi degan fikr ilgari surilgan. Parazitlar hayvonot olami sistemasiga kiritilgandan keyingina parazitizm tushunchasini qayta konoda shunday organizmlarki, ularga boshqa bir organizmdan oxshash foxshash turlar ham kiradi deydi. Shunga koshliglib qolavermaydi, parazit xojayin) tanasidan oziqa manbai, yashash uchun makon sifatida foydalanib qolmasdan, xorif bir tomonlama, tibbiy, veterinar xarakterga ega.
Parazitizmga yirik parazitolog olimlar qanday taz xoqimalari, tana shirasi yoki uning hazm borifga kozi bir qon solmay qoladi. Chunki ular xorificha parazitizm bu organizmlar orasidagi shunday biologik oqimalari orasida yashab, uni hisobiga oziqlanadi, lekin ojayindan faqat bir tomonlama foydalanish kora hamma yuqorida qayd qilingan parazitolog olimlarning fikrlarini umumlashtirib, parazitizm torisida shunday fikr bildiradi. Parazitlar shunday organizmlarki, qaysiki ular boshqa tirik organizmlardan oziqa manbai, yashash muhiti sifatida foydalanib qolmasdan, balki ularga qisman yoki tozini tashqi muhit bilan bozaro munosabatlarini boshqarish vazifasini ham ojayinlariga yuklab qojayin organizmi parazit uchun birlamchi, atrof muhit ikkilamchi muhit bojayin organizmi parazit va atrof muhit olib xizmat qiladi.
Parazitizm birga yashashning shunday shakliki, bunday birga yashashdan jayin esa zarar korif parazitizmga juda keng ekologik maliq bolib, parazitologiyani ojayin organiladi.
Parazitizm aslida parazit bozini himoya qilishi va boshqa organism hisobiga oziqlanish uchun doimo intilishi natijasida yuzaga kelgan (Chendler,1956).
Ayrim mara tabiatda erkin hayot kechiradigan organizmlar soniga nisbatan parazitlar koziga xos biron bir paraziti mavjud bopchilik organizmlar ojayin borganish organizmlar orasidagi munosabatlarni oliq borganish tibbiyot, veterinariya, ekologiya sohalarini rivojlantirishda ham katta ahamiyatga ega.
Parazitizmni turli xil kozi bir holatlardan butunlay ajralib qolgan mustaqil bir holat emas. U bir necha koliq bolgan hayvonlarning orib chiqamiz. Yer yuzidagi barcha tirik organizmlar oziqlanishiga kolib osimliklar kiradi.
Geterotrof organizmlar esa tayyor organik moddalar hisobiga oziqlanuvchilardir. Osimlikxor va hokazolarga borlar olinadi. Parazitlarni esa odam, hayvon va olib oladi. Evolyutsion taraqqiyot jarayonida organizmlarning bunday boglinadi, ya betaraf munosabatlar. Ular bir xil sharoitda, bitta muhitda (hududa) yashaydi, bir-biriga zarar ham foyda ham keltirmaydi. Bularga korall poliplar, ignaterililardan-dengiz yulduzlari va dengiz nilufarlari misol bo'ladi.
II. Antogonistik onosi -birga, -hayot (tirik), birgalikda yashovchilarni ikkalasi ham bir-biridan malib, bir nechta kolib qoladi, chunki uni olay olmaydi.

Simbioz ikkita boshqa-boshqa turga mansub organizmlar olanishlarni ifodalaydi. M: termitlarning ichagida xivchinlilardan lgan. Parazitlari bor termitlar va parazitlardan tozalangan termitlar bir xil sharoitda kuzatilganda, oziqa yetarli, sharoit qulay bola boshlagan. Tirik qolganlarini olib, suniy parazitlar bilan zararlantirilganda ular yashab ketgan. Shu yoni termitlar yogrinishi sinoykiya (sin-birga, oikos-uy, joy). Bu shunday birga yashashki, ikkala birga yashovchi hayvonlar bir-biriga nisbatan betaraf bozi uchun bunday birga yashashdan hech qanday manfaat kozan birga yashovchilarni biri oldoshi sifatida yashaydi. Bunday munosabat koijara (kvartirant)rinishlari mavjud.
1. Oddiy ijara jayin tanasida yoki uning tailganda meduzalarning soyabonlari ostiga yashirinadi.
2. Epioykiya jayin tanasi ustiga ozlari esa planktonlar bilan oziqlanadi yoki yopishqoq baliq orqa suzgichi bilan akulaga yopishib passiv harakat qiladi va akulalardan qolgan oziqlar hisobiga yashaydi. Bunda yopishqoq baliq akulalar hisobiga boshqa joylarga tarqaladi, bunga epioykiya deb ataladi.
3. Entoykiya jayinga otadi. M: Ammotidae oilasiga mansub baliqlar goloturiyalarning suvli ozida suvga chiqib mayda qisqichbaqasimonlar bilan ham oziqlanishi mumkin.
Sinoykiyaning asosiy kolarni yeb hayot kechiradi.
Mutualistik munosabatlarda ikki xil turga mansub borib yashaydi. Masalan, krablar qisqichli oyoqlariga aktiniyalarni yopishtirib oladi. Aktiniyalarning otiluvchi hujayralaridan himoya sifatida foydalanadi. Aktiniyalar esa ochib ojayinlari bilan bogzi erkin yashovchi organizmlar turli tasodiflarga korganishda muhimdir.
Erkin yashovchi organizmlar parazitlikka oziga xos xususiyatlar hamda malishi shart. M: xosir qilmaydigan mustahkam teri qoplamiga ega bol bilan ham paydo bongil aynashi, qayt qilish va hokozo).
Chuchuk suvda yashaydigan zuluklar mayda suv hayvonlari uchun yirtqich, lekin sutemizuvchilar uchun esa parazit hisoblanadi.
Parazitlar xolinadi. Vaqtinchalik parazitizmda jayin organizmida vaqtinchalik yashaydi, normal oziqlanadi, lekin rivojlanib kojayin olanishlar bojayinga tashlanadi. Bularga koruvchi ektoparazitlarni misol qilib kolib o organizmlarning rivojlanish sikllarida parazitizm gallanadi. Ayrim organizmlar lichinkalik davrida parazit (larval parazitizm, m: mermitidalar). Ayrimlari esa voyaga yetgan davrida(imaginal) parazitlik qiladi (m: nematodalardan-Strongilidalar).
Doimiy parazitizmda parazit tashqi muhitga chiqmaydi. Rivojlanishning hamma bosqichlarini xotkazadi (bitlar, junxorlar, qichima kanalari va boshqalar).
Shuningdek, obligat hamda fakultativ xo'jayinlar ham uchraydi. Rivojlanishi uchun qulay sharoit bo'lgan organizm parazitning obligat yoki haqiqiy xo'jayini hisoblanadi Jigar qurtining haqiqiy xo'jayini qo'y), aksincha parazitning rivojlanishi uchun qulay sharoit yetarli bo'lmagan organizm fakultativ xo'jayin deyiladi (o'rdaklarda drepanidoteniylar).
Ayrim hollarda giperparazitizm (o'ta parazitlik) uchraydi. Bunda bir parazit ikkinchi parazitning tanasida yashaydi. Masalan, ayrim bir hujayrali hayvonlar varial parazitizm - (kasallik qoatuvchilari bilan avlodlarini zararlantirish) kasallik qoatuvchilarini yuqtirib olgan ektoparazitlar: kanalar, qandalalar, ozglom odam va hayvonlarni chaqsa kasallik qoatuvchilarini yuqtiradi.