2. Parazitlarni xolanish shakllari

Parazitizmni kelib chiqishi. Yerda organik olamni paydo bolgani haqida turli fikrlar mavjud, aniq bir toq. Lekin turli mulohazalar yuritish uchun asos bollar bilan boradi.
Ye.N.Pavlovskiy parazitlar yerda hayot paydo bolgan. Kotishi chuvalchanglarni evolyutsiyasi bilan boglishi torisida ham turli fikrlar mavjud. Bir guruh olimlarni fikricha chuvalchanglardagi parazitizm umurtqali hayvonlarni kelib chiqishi bilan boglgan. Shuning uchun umurtqalilar gelmintlar uchun birlamchi xololmaydi deydi va bir qancha misollar keltiriladi.
Sestodalar avval kotgan. Shu tariqa birlamchi xo umurtqasizlar oraliq xolganidan keyin, ularni rivojlanish sikllarida ishtirok etib, oraliq xojayinlari mollyuskalar bolganidan keyin mollyuskalar ularni oraliq xora parazit chuvalchanglar Paleozoy erasining silur va devon davrlarida paydo botishi Yura davridan boshlangan.
Yashash joyiga qarab parazitlar (Ectozoa) tashqi-ektoparazitlar (bunda parazit xo'jayini tanasining sirtida) va ichki-endoparazitlar(Entozoa)ga bo'linadi (bunda parazit xo'jayini tanasining ichki to'qima yoki bo'shliqlarida yashaydi) Evolyutsion taraqqiyot jarayonida ularning kelib chiqishida umumiy belgilar bilan birga individual farqlar ham kuzatiladi. Har ikkala guruhlar asosida oziqlanish va yashash makoni sifatida foydalanish manfaatdorligi yotadi.
Kotgan. Ektoparazitlik kogrlar, junxoglanishda (kontaktda) boliq. Evolyutsiya jarayonida oziqlanish muddatini uzayib borganini kuzatish mumkin: iskabtoparlarning urgjayuinlarida hayotini kojayinlarida hayoti davomida, yalishida yana boshqa yoni koliq. Ular teriga borgan sari botib kirib, totgan va shu guruh hayvonlardan parazit qisqichbaqasimonlar kelib chiqqan. Yana bir yorlarni, qush kanalarini olish mumkin. Bu kanalarni dastlabki avlodlari qushlarni kommensallari botib, (uy egalariga otgan.
Endoparazitlarning kelib chiqishi ektoparazitlarning kelib chiqishi bilan bogrlik bilan oziqlangan, keyinchalik tumshuq osti xaltasiga otgan. Kolib, kojayinni chiqindi oziqasi hisobiga emas, xolib kommensallikdan toridan tori parazitlikka oziga xos xususiyatlaridan biri, tabiatdagi erkin yashovchi umurtqasizlarning sistalari, tuxum va lichinkalari, tasodifan boshqa organizmlarning ovqat hazm qilish sistemasiga tushib qolgan, u yerda rivojlanishni davom ettirgan va shu holat bir nechta avlodda takrorlanib, keyin ichak parazitlari vujudga kelgan. Kol bilan kelib chiqqan. Qon parazitlari ham avval ichakda parazitlik qilib, keyin turli yotib, qon parazitlariga aylangan. Bunda qon parazitlari ichak boq.
Umurtqali hayvonlarni qonida yashaydigan parazitlar, oldin umurtqasizlarning ichak parazitlari borib parazitlarni yuqtirgan (Plasmodium avlodi vakillari umurtqasizlar ichagida va umurtqali hayvonlarni qonida parazitlik qiladi).
Endoparazitik hayotga ozan erkin yashovchi organizmlarni instinktini oadi. Ular lichinkalarini hayvonlarni burun boiga, ogshligyadi. Bu lichinkalar jagqimalari yashash muhiti boliq bo'lgan muhim muammolardan hisoblanadi.
Parazitlar xo'jayinlari organizmiga asosan og'iz bo'shlig'i va teri qoplami orqali o'tadi.
Parazitologiyada parazitlarning teri orqali o'tishi ekzogenli yo'l, og'iz orqali o'tishi esa endogenli yo'l deb ataladi. Tabiatda parazitlarning endogenli yo'l bilan o'tishi keng tarqalgan.
Ekzogenli yo'l bilan yuquvchi parazitlarga oid nematodalardan - Ancylostoma lichinkalari tuproqdan odam terisi orqali qon aylanish tizimiga, undan nafas olish organlari va keyinchalik doimiy yashash joyi - ingichka ichakka o'tadi. Tremato-dalardan shistosomalarning lichinkalari ham teri orqali yuqadi. Bir hujayrali hay-vonlardan qon sporalilar, leyshmaniyalar, tripanasomalar; hasharotlardan so'nalar ekzogen yo'l bilan yuquvchi parazitlar guruhini tashkil etadi.
Endogenli yo'l bilan ovqat hazm qilish va nafas olish organlarida, shuningdek, jigar, miya va muskullar ichida yashovchi parazitlarga - askaridalar, tasmasimon chuvalchanglar, trematodalar va akantosefallar kiradi. Ko'pchilik parazitlar xo'jayinlariga asosan peroral yo'l bilan o'tadi (masalan, turli o'txo'r hayvonlar oziqalari orqali parazitlarni tuxum va lichinkalarini yutadi).
Shuningdek, parazitlar xo'jayini organizmiga jinsiy teshiklar, burun bo'shlig'i, ko'z va quloq orqali ham o'tishi mumkin. Ba'zi parazitlar esa bachadon devori orqali rivojlanayotgan embrionga o'tadi (exinokokk, ankilostoma, protostrongilid va boshqalar).
Resperator yo'l bilan - nafas olish a'zolari orqali: Trematodalarning-serkariylari.
Anal teshigi, kloaka orqali kirish: Monogeniyalardan - Polistoma integerrum.
Kon'yuktival zararlanish: yirik shoxli qoramollarni telyaziyalar bilan zararlanishi: Thelaziidae.
Ona suti bilan zararlanish: dengiz cho'chqalarini eksperimental yo'l orqali askaridalar bilan zararlantirilgan, ularning sut bezlaridan askarida lichinkalari topilgan.
Prenatal zararlanish: turli parazitlar bilan ona qornidagi embrionni zararlanishi: 1676 yilda Forman yangi tugildonidagi ovqatni qaytarib chiqarib berish xususiyati bor. Shu vaqtda ovqat bilan birga voyaga etgan gelmintlar ham o'tib qolishi mumkin. Bu zararlanishni biosstiklik parazitizm, paststiklik xo'jayin deyiladi.
Parazitlarni xozaro bogjayinlari deyiladi. Parazitlar xosimliklar) barcha organ va tot yorgqimalarda trixinella lichinkalari; qon tomirlarida shistosomalar; opayish jarayonida xojayinlarga ojayindan ikkinchi bir xojayinlaridan tashqi muhitga ojayinlar bolgan organizmlar doirasini kengligi, albatta ularni tabiatda keng tarqlishini tajayinlari bir necha xil bochqa tasmasimon chuvalchanglarining asosiy xojayini mushuklar hisoblanadi.
Oraliq xo'jayinlarda parazitlarning tuxum va lichinkalik davrlari rivojlanadi. Parazitlar oraliq xo'jayinlarida partenogenetik (jinssiz) yopayishi ham mumkin. M: Jigar qurtining lichinkalari.
Qo'shimcha xo'jayinlar, aslida parazitlarning ikkinchi oraliq xo'jayinlari ham deyiladi. Ularda parazit lichinkalarining ma'lum bir rivojlanish davrlari o'tadi. M: Keng tasmasimon chuvalchangdada birinchi oraliq xo'jayinlari sikloplar, ikkinchi oraliq xo'jayinlari esa baliqlar hisoblanadi.
Rezervuar xo'jayin deb esa boshqa hayvonlarga yuqtirish mumkin bo'lgan kasal qo'zg'atuvchilarini o'zida tutgan hayvonlarga aytiladi. Rezervuar xo'jayinlar parazitning rivojlanishida doimo ishtirok etishi shart emas. Lekin rezervuar xo'jayinlar parazitning mani qojayinlari yuvosh baliqlar, rezervuar xo'jayinlari esa yirtqich baliqlar (rezervuar xojayinlarida parazitning licninka davri rivojlanadi. Ikkinchi oraliq xoni, qojayinlarida parazitning matadi. Uchinchi, yajayinlar parazit rivojlanishida ishtiroki majburiy emas. Chunki rezervuar xoynaydi(M: tripanasomalar antilopalarda, plerotserkoidlar yirtqich baliqlarda, leyshmaniyalar kemiruvchilarda uzoq saqlanadi).
V.A.Dogel tarifiga kojayin ozaro yaqinligi bilan xarakterlanadi. Parazitlar xozgjayinlarini tojayin organizmida moddalar va vitaminlar sojayinlarini jismoniy rivojlanishini susaytiradi, mehnat qobiliyatini va aqliy faoliyatini pasaytiradi.
Ojayinning himoya reakstiyalaridan qochib, ularni yortasida qarama-qarshi munosabatlar kuzatiladi. Parazit-xortasidagi osir uch xil shaklda namoyon bojayinga tajayinni parazitga tajayinga tajayin organizmida turli xil allergik reaktsiyalarni hosil qilib, turlicha zarar keltiradi.
Mexanik ta parazitlar xoqima va organlarini shikastlaydi. M: ichak parazitlaridan- askarida va sestodalar ichakda kotkazmay, ichakni shikastlashi mumkin. Exinokokk va senur lichinkalari vistseral organlarda rivojlanib, ularni siqib qolanish jarayonlari va anemiyani kelib chiqishiga sabab bojayin organizmiga turli xil oziqa va vitaminlarni sosir qilib, organizmni kurashish qobiliyatini susaytiradi.
Parazitlar xosir bilan bir qatorda toksik tarsatadi. Parazitlar xojayin organizmida turli intoksikatsiyalarga olib keladi. Natijada kasalliklarni kechishi qiyinlashadi va har xil ogz navbatida xorsatadi. M: parazit rivojlanishini toldirishi, tanasidan chiqarib yuborishi mumkin. Parazit-xortasida murosasiz kurash boradi va bu kurashda bittasi galaba qozonsa xojayin grinishida namoyon boladi, tabiiy immunitetlar paydo boqima reaktsiyalari, parazit oqima yordamida chegaralanadi. M: trixinella, qoramol va cholishi bilan boradi. Parazit ishlab chiqargan antigenlarga qarshi, xoladi. Leyshmanioz va tripanasomoz qoatuvchilari yuqqanda, ularga qarsi immunitet hosil bojayin organizmida kuchli immunitet parazitning lichinkalik davrida hosil boz) vaqtinchalik immunitet hosil bojayin toliq bojain munosabatlari klassifikatsiyasi. Parazit-xo'jayin bir-biri bilan o'zaro bogni parazit foyda ko'radi. Parazit xo'jayinga zararli ta'sir ko'rsatib, kasallik keltirib chiqaradi. Parazitni bu xususiyatiga parazit patogenligi deyiladi.
Ko'pchilik parazitlar ayniqsa gelmintlar rivojlanish sikli xo'jayin almashtirish yo'li bilan boradi. Gelmintlarni rivojlansh siklida albatta oraliq xo'jayin ishtirok etsa bularni biogelmintlar (mushuk ikki soichlisi, qora mol tasmasimon chuvalchangi, keng tasmasimon chuvalchang va boshqalar) keltirib chiqaradigan kasalliklarini biogelmintozlar deyiladi. Gelmintlarni rivojlanish siklida oraliq xo'jayinlar ishtirok etmasa geogelmintlar (askarida, qilbosh nematoda va boshqalar), keltirib chiqaradigan kasalliklarini esa geogelmintozlar deyiladi. Ayrim gelmintlar bilan to'gri zararlanish mumkin (bolalar gijjasi), bunday gelmintlarni kontakt gelmintlar, ularni keltirib chiqaradigan kasalliklarini, kontakt gelmintozlar deb ataladi. Bu atamalar fanga parazitolog olimlar K.I.Skryabin, R.S.Shults, E.S.Shulman va boshqa yirik gelmintolog olimlar tomonidan kiritilgan.
Parazit-xo'jayin oladi. Demak parazit uchun kartoshka obligat xo'jayin, pomidor esa fakultativ xo'jayin hisoblanadi.
Keyinchalik R.S.Shults va E.A.Davtyan (1954) yuqoridagi kategoriyalar klassifikatsiyasiga yana ikkita kategoriya kiritadilar. Koptiv va aborti. Koptiv, kaptivus - asrga olmoq, bunda parazit xo'jayin organizmiga kirishi mumkin, lekin bu xoanoqlari orasiga turli gelmintlarning tuxumlari tushib qolganda, hech qanday rivojlanish kuzatilmagan.
Abortiv, abortivus - oxirigacha rivojlanmaslik. Parazit xo'jayin tanasiga tushib, uni zararlaydi, xo'jayin tanasida birqancha vaqt yashaydi, rivojlanadi, lekin oxirigacha voyaga yetmaydi. M: Angiostrongillus kantonensis nematodasi bilan odamlar zararlansa, parazit rivojlanadi, organizmda migratsiya qiladi, miyaga borib joylashib, meningoentsefalit kasalligini keltirib chiqaradi, lekin hech qachon voyaga yetmaydi. Shuningdek, cho'chqa askaridasi tuxumlari bilan yosh qo'zichoqlar zararlantirilganda, askarida tuxumlaridan lichinkalari chiqib, qonda migrastiya qilgan, lekin voyaga yetmagan. Shunga qaramasdan zararlangan hayvonlarda kasallik alomatlari kuzatilgan.