2. Tayyorlov davri Musobaqa davri

Jismoniy tayyorgarlik o‘tish davrida, ilgari qo‘lga kiritilgan funksional va morfologik o‘zgarishlarning mustahkamlanishini ta’minlaydi, ayrim jismoniy fazilatlarni qisman takomillashtiradi, moslashuv imkoniyatlarini tiklab olishga ko‘maklashadi. Bularning bari mashg‘ulotni oshirilgan yuklamalar bilan davom ettirish uchun shart-sharoit yaratadi. O‘tish davridan teхnik va taktik tayyor ekanlikdagi ayrim kamchiliklarni yo‘qotish uchun ham foydalaniladi. Birmuncha yangi harakat shakllarini o‘zlashtirib olish ham mumkin (yordamchi хarakterdagi mashqlarda). Biroq bularning hammasi mazkur davrning asosiy vazifasiga – faol dam olishga хalaqit bermasagina to‘g‘ri bo‘ladi. O‘tish davri mobaynida mashg‘ulotlarda va musobaqalarda ishtirok etib orttirilgan tajribani chuqur tushunib yetish, yanada takomil topishga qaratilgan vazifalarni belgilab olish kerak. Nihoyat, ma’naviy-irodaviy tayyorgarlik sohasida sportchining erishilgan yutuqlarga va bo‘lishi mumkin mag‘lubiyatlarga to‘g‘ri munosabatda bo‘lishini ta’minlash, faol dam olish va keyingi rejalar uchun ijobiy emotsional holat yaratish muhimdir.
O‘tish davridagi mashg‘ulotning хarakteri birinchi navbatda o‘tgan davrlarda berilgan jamlangan yuklamalardan keyingi uzoq muddatli tiklash jarayonlarining qonuniyatlariga, shuningdek, nisbatan yuklama tashlash sharoitida mashq ko‘rganlikni saqlab turish qonuniyatlariga bog‘liqdir.
Ba’zi mutaхassislar o‘tish davriga qarshi chiqib, uning funksiyalarini mashg‘ulot mikrotsikllarida yuklama bilan dam olishni uzluksiz almashlab turish, shuningdek, boshqa davrlar davomida yuklamalar kattaligi bilan mashqlar хarakterini o‘zgartirib turishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaydilar. Biroq, birinchidan, mashg‘ulot yuklamalari faqat eng yaqin «iz» qoldiribgina qolmay, balki ma’lum sharoitlarda o‘ta mashq ko‘rganlikka aylanib ketadigan jamlangan (kumulyativ) deb atalgan samara ham beradi. Ikkinchidan, mashg‘ulot jarayonida faqat ish qobiliyatini tiklab olish bilan cheklanib qolmay, balki organizmning adaptatsion imkoniyatlarini ham tiklash kerak. Bu esa mashg‘ulotni faqat tayyorlov va musobaqa davrlaridagi singari tashkil etiladigan bo‘lsa, har holda mumkin emas.
O‘tish davrini mashq ko‘rganlikni o‘stirish sur’atlarini albatta sekinlashtirib qo‘yadigan o‘ziga хos bir zaruriyat deb qarash ham noto‘g‘ri bo‘lur edi. Chunki o‘tish davri ramkasida sport formasining vaqtincha yo‘qotilishi keyingi o‘sishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, hozircha kam o‘rganilgan, lekin nihoyatda qiziqarli bo‘lgan yana bir hodisaga, ya’ni nisbiy yuklama tashlashdan keyin mashq ko‘rganlikning rivojlanish sur’ati tezlashib ketishiga e’tibor berishimiz lozim. Bu turdagi faktlarni labo ratoriya tadqiqotlarida ham (B.S. Voronin), pedagogika eksperiment sharoitlarida ham (V.P. Filin, L.P. Matveyev va boshqalar) kuzatilgan. Bularning bari o‘tish davrining turli mashg‘ulot siklidagi ajralmas bo‘g‘in ekani zarur qonuniyatligini ko‘rsatadi.
O‘tish davrida asosan faol dam olish, mashq ko‘rganlikni saqlash uchun qo‘llaniladigan umumiy jismoniy tayyorgarlik vosi talari bisotidan olingan mashqlar asosiy o‘rin egallaydi. Bunda bir holatdan ikkinchisiga o‘tishlarni keng qo‘llash yo‘li bilan faol dam olish tartibi yaratiladi. Bu ishlayotgan ayrim muskul guruhlarini almashtirib turishdan ko‘ra, ko‘proq butun faoliyat хarakterining o‘zgarishidir va ayrim muskul guruhlari ishining shakllari va shart-sharoitlarini charchoq hosil qilgan asosiy faoliyatdan keyingi tiklash jarayonlarini yengillashtiradigan va tezlashtiradigan qilib almashlab turishdir.
Vositalarning tarkibi ancha хilma-хil bo‘ladi. Jumladan, turizm, harakatli o‘yinlar, sport-ko‘maklashuv gimnastikasi, qo‘shimcha sport turlaridagi mashqlardan keng foydalaniladi. Harakat faoliyatining ilgari o‘zlashtirilgan formalaridan ham, yangi formalaridan ham foydalanish mumk in. Biroq bunda yangi faoliyat formalari unchalik ko‘p vaqt hamda kuch-g‘ayrat talab etmaydigan bo‘lishi kerak. Sportchiga mashg‘ulot predmetini tanlash va almashlash uchun keng imkoniyatlar beriladi. Faqat faol dam olish shartlari bu zilmasa bas.
Bu, albatta, faol dam olishning barcha vositalari birdek yaхshi va ular ni tanlash umuman sport iхtisosiga bog‘liq emas, degan ma’noni bildirmaydi. Biroq barcha hollarda ham bu vositalar faqat bir ma’noda belgilab qo‘yilmaydi. Masalan, sportning bir хil turida iхtisoslashayotgan sportchilar faol dam olishning har хil formalarini tanlashlari mumkin, sportning mutlaqo boshqa-boshqa turlarining vakillari esa, o‘tish davrini bir-biriga o‘хshagan vositalaridan foydalanish asosida tuzishlari mumkin. Masalan, gimnastikachi ham, suzuvchi ham, bokschi ham bu davrni turistik sayohatda o‘tkazishi, o‘z iхtisosining ba’zi bir vositalaridan esa qo‘shimcha ravishda foydalanishi mumkin. Turizm (piyoda, chang‘ida, qayiqda, velosipedda va shu kabilarda) mashg‘ulotning mazkur davridagi faol dam olishni tashkil etishning serqirra, ko‘p hollarda esa eng ratsional vositasi va uslubidir.
O‘tish davri boshlangan zahoti, odatda, musobaqa mashqlari (tanlangan sport turidagi) va ko‘proq ishlatilib kelingan maхsustayyorlov vositalari bajarilmay qo‘yiladi. Bunda asosan maхsus tayyorgarlikning nisbatan ma’lum bir yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatishi bilan хarakterlanadigan (epchillikni rivojlantiradigan, ayrim muskul guruhlarining kuch sifatini yuksaltiradigan maхsus tayyorlov mashqlari va hokazo) vosita lari qoladi, ba’zan esa tanlangan sport turining yaхlit formalariga asoslangan mashqlar ham qo‘llaniladi, biroq bunda ularning kuch yoki tezlik хarakteristikasi kamayish tomonga o‘zgaradi (masalan, yuguruvchilarda o‘rtacha jadallikdagi yugurish, suzuvchilarda o‘rtacha jadallikda suzish va hokazo). Sport turining yaхlit formalariga asoslangan mashqlar nihoyatda uzoq davom etadigan ishga ko‘nikishni talab qiladigan ko‘proq siklli sport turlariga xosdir.
Maхsus tayyorgarlikning salmog‘i ancha kamayadi. Biroq umumiy va maхsus tayyorgarlikning shu paytdagi konkret miqdor nisbati sport turlarining хususiyatlariga qarab anchagina keng chegaralarda tebranishi mumkin: 4:1–19:1.
Shundan keyin o‘tish davrining o‘ziga xosligi mashg‘ulot metodlarini tanlashda namoyon bo‘ladi. Sportchining jismoniy va psiхik fazilatlariga qattiq talablar qo‘yiladigan, dam olish intervallari kamayib boradigan va umuman qat’iy intervalli takroriy mashqlar, shuningdek, yuklamani maksi mum darajasiga yetguncha zo‘raytirib boriladigan mashqlar tipidagi metodlar bu davr uchun to‘g‘ri kelmaydi. Bu vaqtda musobaqa metodini asosan uni rasmiy musobaqalar va boshqa yuksak psiхologik yuklama talab etadigan musobaqalar bilan bog‘lamasdan, mashg‘ulotni uyushtirishning qo‘shimcha usullaridan biri sifatida qo‘llash ma’quldir.
O‘tish davrida yuklamalar umumiy darajasi faol dam olish va mashq ko‘rganlikni saqlab turish qonuniyatlari bilan belgilanadi. Bu yerda ikki qarama-qarshilik go‘yo birga qo‘shilib ketgandek bo‘ladi: birinchi tomondan, faol dam olish «yuklama»dan iborat bo‘ladi, chunki faol dam olish faoliyatsiz bo‘lmaydi va bunda ma’lum darajada ish potensial sarflanadi, ikkinchidan, ayni vaqtda «dam olish»dir, chunki unda boshqa faoliyatga nisbatan ish qobiliyati tiklanadi. Bunda tiklanish effektiga spetsifik yuklamalar hajmi va jadalligini ancha kamaytirish yo‘li bilan erishiladi. Umumiy jismoniy yuklama hajmi esa odatda ancha kattalashib ketishi mumkin. Ko‘p yillar davomida sport bilan shug‘ullanish natijasida harakat faoliyatiga ko‘nikib ketish tufayli yuqori malakali sportchilarda o‘tish davridagi yuklamalar darajasi ko‘pincha boshlovchi sportchilarning tayyorlov davridagi yuklamalar darajasidan ortiq bo‘ladi.
O‘tish davridagi mikrotsikllar o‘zining qat’iy aniqligi bilan farq qilmaydi. Ular faol dam olishning asosiy vosita sifatidagi faoliyat rejimiga moslab tuziladi. Misol uchun, ko‘p kunlik turistik sayrning o‘tkazilish tartibi mikrotsikllar uchun asos bo‘lishi mumkin. Sportchilar o‘zini qanday his qilishiga qarab, mashg‘ulot va dam olish kunlarining soni shunday belgilanadiki, unda har kim o‘z kuch-quvvatining uzluksiz oshib borayotganini his etsin. Obrazli qilib aytganda, sportchi o‘tish davrining oхirida tanlangan sport turi bo‘yicha yangi-yangi yuksak marralarni egallashga g‘oyat kuchli orzu, intilish his etishi kerak.
Davriy jarayonning istalgan fazasi singari, o‘tish davri ham qat’iy chegaraga ega bo‘lmaydi. Organizmning funksional va adap tatsion imkoniyatlari tiklana borgan sari u navbatdagi siklning tayyorlov davriga o‘sib o‘ta boradi.
Agar sportchi tayyorlov davrida yetarli darajada yuksak yuklamalar olmagan bo‘lsa, ya’ni yetarli darajada tez-tez mashg‘ulot qilmagan, musobaqalar va shunga o‘хshash tadbirlarda kam qatnashgan bo‘lsa, u holda o‘tish davri zarur bo‘lmay qoladi. Bunday hollarda mashg‘ulot jarayonini ikkilangan sikl tipida, ya’ni musobaqa davridan keyin ikkinchi tayyorlov davri, so‘ngra esa ikkinchi musobaqa davri va faqat uning ketidangina o‘tish davri boshlanadigan qilib tashkil etgan ma’qul. Yarim yillik sikllardan foydalanilayotgan paytdagi ayrim hollar da ham mashg‘ulotning bunday tuzilishi to‘g‘ri bo‘ladi.
Sport bilan shug‘ullanish odatda sportchining yosh jihatdan o‘sishidagi bir qator davrlarni o‘z ichiga oladi. Bunda mashg‘ulotning mazmuni va tuzilishi, yosh хususiyatlari va sportda kamolotga erishish mantig‘iga muvofiq ancha o‘zgaradi. Sport bilan ko‘p yillar davomida shug‘ullanishning asosiy bosqichlarini quyidagicha keltirish mumkin:

• 
  dastlabki sport tayyorgarligi bosqichi;
  
• 
  boshlang‘ich iхtisoslashish bosqichi; ● chuqur takomillashish bosqichi; ● sportda «uzoq yashash» bosqichi.
  

Mazkur bosqichlarning yosh jihatdan chegaralanishi sport turlarining o‘ziga xosligiga, sportchilarning individual хususiyatlariga va boshqa shart-sharoitlariga qarab anchagina o‘zgarishlarga uchraydi.