3-Mavzu: Turkiyaning aholi geografiyasi

T urkiya umumiy aholisining yosh tarkibi 2002-2019 yillar¹

Ishga layoqatli yosh deb belgilangan 15-64 yoshdagi aholi ulushi 2007 yildagi 66,5 foizdan 2019 yilda 67,8 foizga oshdi. Boshqa tomondan, 0 yoshdan 14 yoshgacha bo'lgan bolalar guruhida bolalarning yoshi guruhiga kiruvchi aholining ulushi 26,4 foizdan 23,1 foizgacha pasaydi, 65 va undan yuqori yoshdagi aholi ulushi 7,1 foizdan 9,1 foizga oshdi.

Mamlakatda aholining zichligi 96 kishi /kv km.ni tashkil qiladi. Aholi zichligi umumiy aholi soniga ko'ra, 2018 yilda "har kvadrat kilometrga to'g'ri keladigan odam soni" sifatida aniqlanib, Turkiya 108 kishiga ko'tarildi. Istanbul, eng yuqori zichlikka ega bo'lgan viloyatimizga aylandi, har kvadrat kilometrga 2 ming 987 kishi. Istanbuldan keyin 541 kishi bo'lgan Kojaeli va 364 kishilik İzmir aholisi eng zich bo'lgan viloyatlarga aylandi.
Boshqa tomondan, aholi zichligi eng past bo'lgan viloyat, o'tgan yilda bo'lgani kabi, har kvadrat kilometrga 11 kishi bilan Tunceli edi. Ardahan va Erzincan viloyatlarida 20 kishi bilan Tunceli kuzatildi.


Turkiya umumiy aholisining aholisi zich bo‘lgan shaharlardigi ulushi

Aholisi zich bo‘lgan shaharlar	Istambul	Ankara	Izmir	Bursa
Umumiy aholining %i	17,80%	6,40%	5,30%	3,50%

Aholining mamlakat hududi bo‘yicha taqsimlanishi biroz notekis. Masalan aholi eng zich joylashgan hududlar bu Marmar va Qora dengiz sohillari, undan keyin esa Egey dengiziga yaqin hududlar.

Turkiyaning 81 ta viloyatidan 55 tasida aholining o‘sishi, qolgan qismida esa qisqarishi kuzatilmoqda. TurkStat ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakat aholisining 75%i shaharlarda, qolgan qismi qishloqlarda yashaydi. Istambul hududi aholisining 99%i megapolislarda yashaydi, bu esa mamlakatning eng urbanizatsiyalashgan hududi nomiga muvaffaq bo‘lishiga imkon beradi. Eng kam urbanizatsiyalashgan hudud bu Bartin viloyati hisoblanib, u yerda aholining bor yo‘g‘i 33,20%i shaharlarda yashaydi. Mamlakatda urbanizatsiyalashtirish jarayonlari 1955 yillarda keng miqyosda qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalashtirish jarayonlarini faollashtirish bilan boshlandi. 1985 yilda birinchi marta shahar aholisining qishloq aholisiga nisbatan ko‘paygani, ya’ni 53% i 47%ga yetgani aniqlandi. Ammo 1980- yillarda shahar aholisining o‘sish ko‘rsatkichi 5,4%ni tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 90- yillarda 2,8%ga tushib ketdi.
Ichki ishlar vaziri Sulaymon Nobl, 2019 yil dekabr oyida qilgan bayonotida, Turkiyada istiqomat qiluvchi turli millatlar 5 million 74 ming 324 ming deb e'lon qilindi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra, Turkiyada 170 ming, Afg'onistonda, Iroqda 142 ming, Eronda 42 ming, Somalining 5 ming 700 fuqarosi bor.²
Turkiyada millat masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat Konstitutsiyasining 55- moddasiga ko‘ra, mamlakatning barcha fuqarolari turklar qisoblanadi. Turk tili- mamlakatning yagona davlat tili hisoblanadi.
Sigan(lo‘lilar) aholisi mamlaktning barcha qismlarida tarqalgan(500ming kishi).Arablar ham mamlakatning barcha qismlarida tarqalgan bo‘lsada, ularning aksariyati Antakya, Mardina va Siirt viloyatlarida yashaydi. Lazlar (gruzinlar)Artvin va Rizo hamda boshqa yirik shaharlarda yashaydi(500000-1 mln). Bolgarlar esa Frak shahrida yashaydilar.
Aholining 99.8%ini musulmon-sunnilar, 0,2%ini xristianlar va boshqalar tashkil qiladi. Kurdlarning katta qismi islom dinining shia mazhabiga amal qiladilar.Hozirda Turkiya hududida istiqomat qiluvchi arablar qatorida nafaqat islom diniga, balki xristian diniga ishonuvchilari ham bor. Hozirgi Turkiya hududi tarixda dastlabki xristian dinining markazlaridan biri bo‘lgan, keyinchalik esa bir necha asrlar davomida Vizantiya imperiyasi davrida Konstantinopol pravoslav dinining markazi bo‘lgan.
1920 yillarda Usmoniylar imperiyasining ag‘darilishi va monarxiyaning tugatilishi natijasida, ushbu hududda ko‘pchilikni tashkil etgan turk etnosi asosida milliy turk davlati tuzilgan. Zamonaviy Turkiya Respublikasiga mamlakatning milliy qahramoni Mustafa Kamal , keyinchalik esa , “Turklarning otasi” nomiga sazovor bo‘lgan Ota turk tomonidan 1923 yil 29 oktyabrda asos solingan. Uning ma’sul rahbarligi ostida mamlakatda qator ijtimoiy, huquqiy , siyosiy va iqtisodiy islohatlar o‘tkazilgan va asosiy e’tibor mamlakatni modernizatsiya qilishga qaratilgan. Yangi xukumatning vujudga kelishi bilan mamlakatda yagona partiyaviylik siyosati tugatildi, va ko‘p partiyaviylik siyosati tajriba qilib ko‘rildi. Bu esa o‘z-o‘zidan 1950-yillardigi tinchleksevar kuchga ega bo‘lgan Demokratik Partiyaning saylovlarda g‘alaba qozonishiga olib keldi. Shundan so‘ng Turkiyaning siyosiy partiya tizimi ko‘p partiyaviylik tizimiga aylandi, lekin o‘sha davrdagi beqarorlik va tub harbiy burilishdar mamlakatda demokratiyaning sinishiga olib keldi.