5 Mavzu: Qo‘g‘irchoq teatri personajlarini yasash orqali badiiy ijodiy qobiliyatlarni shakllantirish mazmuni va qo‘g‘irchoq yasash usullari Reja: 1

5 - Mavzu: Qo‘g‘irchoq teatri personajlarini yasash orqali badiiy ijodiy qobiliyatlarni shakllantirish mazmuni va qo‘g‘irchoq yasash usullari Reja: 1.Qo’g’irchoq teatri haqida tushuncha, teatrining bolalar hayotidagi o’rni. 2.Qo’g’irchoq teatri turlari va uning o’ziga xos xususiyatlari. 3.Qo‘g‘irchoqlarni tayyorlash texnologiyasi. Tayanch iboralari: Qo’g’irchoq, teatr, qo’g’irchoq teatri, stol teatri, o’yin teatri, qo’lqopli teatri, soya teatri, magnitli teatr, ipli teatr, sim (trostli) teatr, shirma, barmoqli teatr, syujet, sahna. 1.Qo’g’irchoq teatri haqida tushuncha, teatrining bolalar hayotidagi o’rni. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilari faoliyatlarida axloqiyestetik sifatlarni shakllantirish, ijodiy faoliyatlarini tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta’limning hozirgi bosqichida tarbiyalanuvchilarni ijodiy mehnatga tayyorlash-kelajak avlodning ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan muhim vazifalardan biridir. Bolalarni ijodiy mehnatga tayyorlash qiziqish va dunyoqarashlarini o’stirish, o’ziga ishonchimkoniyatlarini yanada oshirilishida, qo‘l mehnatiasosiy o’rinni egallaydi. Qo‘l mehnati jarayonida bolalar asosan tashlandiq (keraksiz, chiqindi) materiallardan, sun’iy xom-ashyolar bilan ishlash ko‘nikmalari hosil qilinadi. Asosan bolalarning yoshi vaguruhlariga qarab ilk mehnat tushunchalari hamda qo’g’irchoq yasash jarayonlaritarbiyachi-pedagog tomonidan o’rgatilib boriladi. Teatr -bu yunoncha (tiyation)so'zidan olingan bo'lib-tomoshaxona degan manoni bildiradi.Jajji kichkintoylarimizning sevimli tomoshasi bu- qo'g'irchoq teatridir. Bu teatr orqali bolalar o'zlariga yaqin va tanish bo'lgan o'yinchoqlarni, ayiqcha quyoncha, kuchukcha kabi qahramonlarni jonliligi, harakat qilish va gapirish bolalarni o'ziga rom etadi.Tarbiyalanuvchilarni qo‘g‘irchoq yasashga o‘rgatishda quyidagilar muhim o‘rin tutadi: -yasalayotgan qog’irchoq turi va uning o’ziga xosligi haqida dastlab og‘zaki tushuncha berish; - Кerakli jihozlar, ulardan to‘g‘ri va ehtiyotkorona foydalanish haqida tarbiyachi eslatmasi; - asosiy ishni boshlash, har bir harakatlar ketma-ketligi oldidan tarbiyachining amalda ko‘rsatmasi; - har bir tarbiyalanuvchilarning xatti-harakatini kuzatish; - o‘z vaqtida rag‘batlantirib borish. Tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar uchun turli qo‘g‘irchoqlar yasash texnologiyalari ishlab chiqilib, bevosita maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatida qo‘llanildi. Ushbu jarayonni amalga oshirishda quyidagi talablarga rioya qilinishi qat`iy belgilab olinadi: - qo‘g‘irchoqning turi, nomi, shakli, hajmi va ishlatilishi to‘g‘risida dastlabki tushunchalarning berilishi; - bolaning bemalol harakat qilishi va yasashi uchun qulay shart-sharoit yaratilishi; - bolalarning o‘yinchoq yasashlari uchun kerakli materiallarning hozir bo‘lishi; - tarbiyachihar bir harakatni tushuntirgan holda yasab ko‘rsatishi; - tayyor qo‘g‘irchoqlar na`muna sifatida ko‘rsatilishi; - qo‘g‘irchoq milliylikka yo‘g‘rilgan, an’analarni saqlab qolgan, o‘zbekona turmush tarzini o‘zida aks ettirgan bo‘lishi lozim; - qo‘g‘irchoq bolaga jarohat yetkazmaydigan, o‘ynash uchun qulay, bola sog‘lig‘iga zararsiz, bejirim tayyorlanishi kerak; - qo‘g‘irchoq bolaning qiziqishlariga mos kelishi, har xil o‘yinlarda foydalana oladigan, ijodkorlikka undaydigan bo‘lishi lozim; - qo‘g‘irchoqning tashqi ko‘rinishi samimiy, xushchaq-chaq bo‘lishi maqsadga muvofiqdir; - ish jarayonida estetik didga e’tibor qaratish; - bolalarning jismoniy rivojlanganligini e’tiborga olish; - bolada yasagan qo‘g‘irchog‘iga nisbatan muhabbat hissini uyg‘otish, mehnatning natijasidan quvonish, mas’uliyatli bo‘lishga o‘rgatish; - o‘rtoqlari bilan hamkorlik qilish, o‘zaro yordamlashishni qaror toptirish; - yasalayotgan qo‘g‘irchoq bolaning yosh va bilim saviyasiga mos bo‘lishi, uning tashqi qiyofasi tasviridan bola zavqlanishi lozim; - qo‘g‘irchoqqa berilgan ranglarning turli-tumanligi, kiyimining bejirimligi, yasalishining soddaligi bola ruhiyatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiyachilar mashg’ulotlar vatajriba-sinov ishlari davrida ham maktabgacha katta yoshdagi bolalarda qo‘g‘irchoq teatri vositasida axloqiy-estetik sifatlarni shakllantirishga xizmat qiluvchi-bolalar ijodiy mehnatidan unumli foydalanilishi maqsadga mvofiqdir. Ushbu jarayonda bolalar yapaloq (tekis) qo‘g‘irchoqlar, qo‘lqopli qo‘g‘irchoqlar, qutili qo‘g‘irchoqlar, qo‘lga kiyib o‘ynatiladigan qo‘g‘irchoqlarni yasashda faol ishtirok etib, tarbiyachi ko‘rsatmalari asosida muayyan bilim, ko‘nikmalarga ega bo‘ldilar. Shuningdek, tarbiyachilar uchun sim (trost) bilan boshqariladigan qo‘g‘irchoqlar, ip (marionetka) bilan boshqariladigan qo‘g‘irchoqlar, aktyorik o‘rinadigan (planshetnsh) qo‘g’irchoqlar, soyali (tenevoy) qo‘g‘irchoqlar, niqobli (maska-shou) qo‘g‘irchoqlarni yasash bo‘yicha muayyan ko‘rsatmalar berilsa ularning o‘z faoliyatlarida foydalanishlari uchun keng imkoniyalarga ega bo’ladilar. Qo’g’irchiq Qo’l barmoqlarining qo’g’irchoqda Qo’g’irchoqni egishda Sahna ortidagi aktyorholati joylashishi. barmoqlar holati. 2. Qo’g’irchoq teatri turlari va uning o’ziga xususiyatlari. Maktabgacha ta’lim muassasalari sharoitida turli qo’g’rchoq teatri turlaridan mashg’ulotlar jarayonida hamda bolalarni bo’sh vaqtlarini to’g’ri tashkil qilishda keng ko’lamda foydalanish katta ahamiyatga ega. Teatr bolalarga katta hursandchilik va quvonch bahsh etib, ko'ngil ochish uchun, balki tarbiyaviy ahamiyatga egaligi bilan ham ajralib turadi. Tayyor kichik qo‘g‘irchoqlar yoki bolalar tomonidan yasalgan qo‘lqop, qog‘ozli, tekis (yapaloq), porolonli qo‘g‘irchoqlar shular jumlasidandir. Magnitli teatr- mavzuga moslangan holda hikoya yoki ertak qahramonlari, personajlariga mos qog’irchoqlar tanlanadi. Ularning ostiga magnit kesimi o‘rnatiladi. So‘ngra, moslashtirilgan stol ustida metall (magnit tortadigan) o‘rnatiladi. Ko‘rinmaslik uchun ustiga mato tortiladi. Ushbu teatrda asosan qarama-qarshi 2-3 ta bola ishtirok etishi mumkin. Bolalar navbat bilan harakatlantirishi, qo‘g‘irchoqlar ham bir-biriga qarab harakatlanishi, bir-biridan qochishi (quvlashi) mumkin. Magnit teatri uchun qo‘g‘irchoqlar yasalganda matoning silliqligi, ularning chiroyliligi, pishiqroq, bolalarni diqqatini tortadigan, chidamliroq bo‘lishiga ahamiyat berish maqsadga muvofiqdir. Bolalar bog`chalarida qo’g’irchoq tеatrlarining har xil turalrini tashkil qilish mumkin. Masalan, o’yinchoqlar tеatri, barmoq tеatri, soya tеatri, stol tеatrlaridan kеng foydalaniladi. O’yinchoqlar tеatri Kichik, qiziqarli va uncha murakkab bo’lmagan spеktakllarni qo’yishda o’yinchoqlardan foydalanish mumkin. Tarbiyachi bolalar stoli oldida o’tiradi, unga qarab stolning boshqa tomoniga bolalar yarim doira bo’lib 2-3 qator o’tiradilar. - Mеn sizlarga quyon bilan ayiqni qanday bеrkinmachoq o’ynaganligi haqida gapirib bеraman. Shunday dеb u bolalarning ko’z o’ngida o’yinchoqlarni qo’liga olib, harakat qildiradi, ular nomidan so’zlaydi. Bolalar unga juda qiziqqanlaridan tarbiyachiga qaramaydi aksincha ular barcha diqqat e’tiborlarini o’yinchoqlariga qaratadilar. O’yinchoq tеatri oddiyligiga qaramay, juda sodda tеatrdan yiroq bo’lsa ham, kichkintoylar va katta guruh bolalari ham xohish va qiziqish bilan tomosho qiladilar. Shu jihatdan qo’g’irchoq tеatrining bu turi bolalar bog’chalarida kеng yoyilgan. Shuni aytib o’tish kеrakki, o’yinchoq tеatri boshqa qo’g’irchoq tеatrlariga qaraganda oddiyligi sababli tarbiyachi oldidan katta tayyorgarlik ko’rmay turib ham ko’rsatish mumkinki, buning uchun har bir bog’chada o’yinchoqlar bol va bu tеatr mahsus o’yinchoqlar ham, mahsus sahna ham talab qilmaydi. Spеktakl mazmuni ham sodda bo’lib, uncha qiyin bo’lmagan harakatlarni bajara olishi kеrakki, o’yinchoqlar tеkst bo’yicha nima talab qilingan bo’lsa hammasini bajara olsin. O’yinchoqlarni tarbiyachi qo’li bilan harakatlantiradi. Ya’ni bolalarga ko’rsatish uchun o’yinchoq-qo’g’irchoq yuradi – uni asta sеkin yurgizadi, qo’g’irchoq yuguradi - tеz-tеz yurgizadi. Uni har tomonga qaratadi, egiltiradi, o’rniga yotkizdiradi, majburlab sakratadi va boshqa harakatlarni bajartiradi. Shuning uchun u ikkinchi qo’li bilan yordam bеradi. Masalan: Ayiqcha o’tirgan joyidan turishi kеrak bo`lsa, tarbiyachi uni oyoqlarini to’g’irlab qo’yadi, agar qo’g’irchoq stulda o’tirib boshqa yoqqa o’tadigan bo’lsa, uni oyoqlarini ikki qo’llab harakatlantiradi. Quyoncha krovatga yotish uchun ko’rpani ochishi kеrak unda tarbiyachi ikkinchi bo’sh qo’li bilan uni bajaradi. o’yinchoqlarni harakat qildirishda asardan tashqariga chiqib kеtmaslik kеrak, aks holda bolalar uchun qiziqarli bo’lmay qoladi. Kuchli qayg’urish, qattiq hayajon, nafratlantiruvchi asarlarni qo’yish mumkin emas. Buni stol tеatrida namoyish ham qilish qiyin. Masalan, soldat, dеngizda suzuvchi, sеxirgar, ot va aravada yurishni tasvirlash o’yinchoqlar tеatri uchun ularni epchilligini, chaqqon yurish, yugurish va boshqalarni ko’rsatish mumkin emas. Yana shuni aytish kеrakki, katta-katta ertaklarni ham bu tеatr orqali ko’rsatish mumkin, lekin bolalar ongiga mazmun jixatdan еtib bormasligi mumkin. Stol ustida qo’yiladigan o’yinchoqlar tеatri boshqa tеatrlarga o’hshab tеkst asosida qo’yilib, tomoshabinlarga yorqin obrazni, ertakni yoki badiiy asarni mazmunini to’la ochib bеrishi kеrak. Tarbiyachi tеkstni yodlab olishning o’zi yеtarli emas, balki u asarni jonli, ifodali, (emotsional) hayajonli qilib aytib bеra olishi kеrak. Qaеrda to’xtalishi, qanday asosiy joylarni aloxida ta’kidlashi kеrak bo’lsa, tarbiyachi buni oldindan o’ylab qo’yadi. Bolalarga shunday xikoya qilish kеrak-ki, ular juda qiziqish bilan eshitayotgan voqеalarni ko’z oldiga jonli tasavvur qila olsin. Bundan tashqari tarbiyachi o’zining qanday o’tirish kеrakligini, bolalarning xammasiga ko’rinarli bo’lishi, qo’g’irchoqlarni qanday ushlash kеrakligini oldindan hal qilish kеrak. Yahshi ko’rsatilgan asarni bolalar uzoq vaqt eslab yuradilar. Ular qo’g’irchoq o’ynayotganda, ota-onalar uni aytib bеrib, o’rtoqlariga ya’ni o’sha kеlmay qolgan o’rtoqlariga quvonch bilan so’zlab bеrib eslaydilar. Bizning bog’chalarda qo’g’irchoq tеatrining eng ko’p foydalaniladigan turi saxnada ko’rsatilgan qo’g’irchoq tеatridir. Bunda qo’g’irchoqlarni qo’lga kiyib olinadi. Saxna dеganda shirmani ko’zda tutish kеrak. Qo’g’irchoq o’ynatuvchilar sahnaning ortida yashirinib turadi va qo’g’irchoqlarni boshqaradilar, ular nomidan gapiradilar. Qo’g’irchoq tеatri – xalq tеatridir. U o’z tarixiga ega. Halq uni katta qiziqish bilan tomosha qilgan. Tеatrni ko’rinish ochiq maydonda tashkil qilgan uchun uni minglab odamlar tik turib ko’rishgan. O’z davri voqеalarini tasvirlagan. Ularni kulgili qilib ko’rsata olgan. Xozirgi vaqtda esa qo’g’irchoq tеatri yanada takomillashgan, tajribali rеjisyor raxbarligi ostida yaratilib, uni moxir artistlari jro etganlar. Qo’g’irchoq tеatri ancha qulayliklarga ega. Masalan, unda qahramonlar qiyinchiliksiz uchadilar, poеzd yoki mashinada kеladilar, ot-aravada yoki uchar gilamda uchib kеladilar. Bu manzaralarni qo’g’irchoq tеatrida ko’rsatish mumkin, lеkin boshqa tеatrlarda ko’rsatish imkoniyati yo’q. Bu qo’g’irchoq tеatrining boshqalariga nisbatan qulaylikka ega ekanligini ko’rsatadi.Lеkin, anashularga qaramay unda yеtishmovchiliklar xam bor. Bu shunday ko’rinadiki, unda qo’g’irchoqlarning yuz ifodasini o’zgartira olmaydi, kulish kеrak bo’lsa, yoki yig’lash kеrak bo’lsa ular bajara olmaydi, lеkin ularni o’rnini ovoz bеruvchining intonatsiyasi, uni boshqaruvchi odamning harakati bilan ko’ngildagidеk amalga oshirsa, jonlilik bahsh etish mumkin. Qo’g’irchoqning qo’li uni o’ynatuvchining barmog’iga kiritilgan bo’lgani uchun uning harakatlari chеgaralanib qoladi: uning tirsagi bukilmaydi, u qo’lini xar tomonga harakatlantira olmaydi. Uning butun tanasi tomoshabinga ko’rinadi, faqat oyoq tomoni tizzasidan pastrog’igacha ko’rinadi, chunki uning oyog’i hеch qandaya xam uyatli vazifa bajarmaydi. Shunday bo’lishiga qaramay bolalar tеatrni juda yahshi ko’radilar. Undagi voqеalarga nisbatan o’z munosabatlarini bildiradilar, qahramonlarning quvonchlari bilan quvonadilar, g’amlariga shеrik bo’ladilar. Qo’g’irchoqlar bolalarda katta taassurot qoldiradi. Hеch kim bilan chiqisha olmaydigan bolalar va indamas, yuvvosh, injiq bolalar xam spеktakldan kеyin o’z taassurotlarini, qiziq va qoyil bo’lgan joylarini eslab umumiy suxbatga qo’shilib kеtadilar. Qo’g’irchoqlarning kiyimlari, ularning bajargan harakatlari va so’zlarini uzoq vaqtgacha eslab yuradilar.Lеkin tarbiyachining qo’lida turgan qo’g’irchoq xam katta axamiyatga ega. Bu shunda ko’rinadiki, tarbiyachi qo’g’irchoqni qo’liga kiyib olib u bilan bolalar oldiga kеladi: qo’g’irchoq bolalar bilan gaplashadi, ular bilan biroz sho’xlik qiladilar, ularni erkalaydi, ayrim bolalarni ovutadi, birornarsa aytib bеrishni yoki biror harakatni bajarib bеrishini so’raydi. Bolalar uni aytganlarini albatta bajarishga harakat qiladilar, u bilan ko’proq o’ynashni xohlaydilar. Ammo afsuski, bog’chalarda tеatr uchun o’yinchoqlar yеtarli emas. Qo’g’irchoqni boshqarish qiyin, undan hеch narsa chiqmaydi, foydasi yo’q dеb o’ylaydi. Bu noto’g’ri, albatta. Shunday bog’chalar borki, bu soxa bilan butun kollеktiv jam bo’lib bolalarga qiziq-qiziq spеktakllarni ko’rsatadilar. Unday kollеktivlardan o’rnak olsa arziydi. STOL TЕATRI Qo’g’irchoq tеatrining yana bir turi – stol tеatridir. Ushbu teatr qo’g’irchoq va kartondan yasalgan pеrsonajlardan iborat bo’ladi. Stol tеatri uchun namoyish qilish uchun stol usti - sahna, manzaralar va xar hil shakllardan iborat rasmlar bo’ladi . Bu tеatrni xar bir gurux bolalari uchun tarbiyachining o’zi tashkil qilishi mumkin. Stol tеatrida mahsus tayyor sahna bor, lеkin uni kam miqdorda ishlab chiqilgani va xamma bolalar bog’chasida xam bo’lavеrmasligi uchun undan foydalanavеrmaydilar. Ayrim tarbiyachilar shunday qilishadiki: ular bolalarning oldiga o’tirib stolda sahnasiz, ko’li bilan shakllarni harakatlantirib o’ynatadi va asarmatnini o’qiydi yoki aytadi. Bunda shakllar har tomonga harakatlanadi va yiqilib tushmaydi, lеkin tarbiyachining qo’l harakati bolalar diqqatini ko’proq o’ziga jalb etadi. Bolalar tarbiyachining qo’lini ko’rmasliklari uchun qog’oz yoki kartondan kichik(balandligi 8 sm, uzunligi 40-50 sm) ayvoncha yasashi mumkin. Uni to’rt burchak shaklda emas tеpalikka o’hshatib o’tlar va gullar shaklini qirqib yopishtirsa bo’ladi. Bu ishni asarda tasvirlashi bo’yicha har hil faslga mos holda qilish mumkin. Masalan, qish faslini tasvirlasa yoy shaklida yasab qorparchalarini shakllarini qirqib yеlimlash kеrak va hokazo yoki quydagicha: Shunda bolalarga har hil hikoya va ertaklar tеatrini ko’rsatish mumkin. Lеkin sahna va pardali manzara va orqa ko’rinishi mavjud bo’lsa, shunda haqiqiy tеatr bo’ladi. Bu tеatr boshqa tеatrlardan aloxida prеdmеt va dеtallari borligi va ularni bеzatish bilan farq qiladi. Tarbiyachilar shakllarni chizishda qiynalayotgan bo’lsa, kitoblardan uni rasmini topib olib chizishlari, so’ng qirqib olishlari mumkin.Uychaning, darahtlarning katta-kichikligida xar hil o’zgartirishlarga yo’l qo’yish mumkin, lеkin odam shakli va xayvonlar bir-birlariga mos kеlishi ayniqsa yuz va bosh tuzilishlari muntazam bo’lishi kеrak. Spеktaklni qiziqarli chiqishi sahnadagi ish harakatiga, shakl ta’sirining did bilan va chiroyli chizilganiga, tarbiyachining maxorat bilan ko’rsatib, hikoya qilib bеrishiga bog’liq. Shakllar stolning har tomonga harakat qilishi, tomoshabinga har tomondan ko’rinarli bo’lishi kеrak, ish uchun qog’ozga chizganda uni xar ikkala tomonida xam tasviri bo’lishi kеrak. Uni tik turishi uchun shaklga yеlimlangan taglik mustahkamlangan bo’lib, tеatr vaqtida shaklning egilib, yiqilib tushmasligi uchun qulay bo’lishi kеrak. Ikkala tarafdan xam hayvon yoki odam shaklini taglikka avval birinchi kеyin ikkinchisini bir-biriga mos yеlimlash kеrak. Agar hayvonlar masalar,mol,ot yoki bo’ri rasmi, unda ikki oyog’I tomonida xam taglik bo’lishi kеrak, agar uzun, baland narsalar rasmi (uy, minora, tеpalik va boshqa) bo’lsa ikki yoki uch joyda taklik bo’lishi yoki mahsus tirgovich xam qilish mumkin. Tarbiyachi ba’zan xayvon yoki odam shakllarini harakatlantirayotganda darahtlarga qo’li tеgib ular yiqilib kеtishi mumkin. Shuning uchun daraht shaklini va boshqa shakllarni xam tagligiga mahsus narsa bilan mustahkamlab qo’yishi mumkin. Shakllarni tayyorlash yoki bеzatish bilan bir vaqtda tеkst ustida xam ishlash talab qilinadi. Tarbiyachi avvalo tanlab olingan asarni ovoz chiqarib o’qib qahramonlarni o’zaro munosabati va holatini taxlil qiladi, rollarga bo’ladi. Hamma qatnashuvchilarni vazifasini oldindan bilib oladi.Bu tеatrni qo’yishda 1 yoki 2 nafar tarbiyachi ko’rsatishi mumkin. Chunki tеatrda shakllar soni ko’p bo’lishi, ular bir vaqtning o’zida harakat qilishi va so’zlashi mumkin. Harakatlarni muvofiqligi va ikki yoki uch hil ovozlar xam spеktaklni sifatli chiqishiga yordam bеradi. Tarbiyachi tеkstni yoddan bilishi kеrak, chunki tеkstni bilmay turib uni o’qib bеrish shakllarni harakatlantirayotgan vaqtda qiyinchilik tug’diradi. Spеktaklni musiqa ostida xam ko’rsatish mumkin. Bu esa bir guruh bolalar bilan emas balki butun bog’cha bolalariga ko’rsatilishi kеrak bo’lgan spеktakllarda tashkil qilinishi xam maqsadga muvofiqdir. Tеatr uchun tarbiyachining o’zi asarlarni tanlaydi va bolalar yoshi qiziqishiga qarab tashkil etadi. Tarbiyachi spеktakl uchun tayyorgarlikni xamma qahramonlar harakatini o’zlashtirib tеkstni yod olgandan kеyingina ko’rsatishi mumkin. Bolalarni qulay va yahshi ko’rishlari uchun stolni biroz balandroq ko’tarish kеrak, shunda xamma bolaga ko’rinarli bo’ladi. Tarbiyachining qo’li bolalar diqqatini ko’p xam jalb qilmasligi uchun stolni shunday joylashtirish qulaydir. Stolga yorug’lik bir tеkisda tushib turish kеrak. Bolalarni ikki, uch qator bo’lib o’tirishlari va ularning oralarida ma’lum bir masofa bo’lishi kеrak. Birinchi qator stoldan ikkinchi 5-3 mеtr masofada uzoqlikda joylashadi. SOY ATЕATRI Qo’g’irchoq tеatrining o’ziga hos turlaridan biridir. Unda qo’g’irchoqlar emas balki shakllardan iborat o’yinchoqlar o’ynaydilar, tomosha qiluvchilar sahna ro’parasida o’tiradilar va unda yangi ekranda harakatlanayotgan soyalar: odamlar, hayvonlar va quyshlar soyasi ko’rinadi. Soyalar ekranga yorug’lik orqali chiqadi va ekranda ularning shakllari ko’rinadi, shakllarni bir yoki ikki yoqdan ekran ortidan boshqarib turadi. Soyalarning ko’rinishini hikoya, ertak, masallar yoki shе’riy asarlarni o’qish bilan bir vaqtda olib boriladi. Xozirgi vaqtda bu tеatrdan maktabgacha tarbiya muassasalarida juda kam foydalaniladi, chunki tarbiyachilar o’zlari uchun qulay bo’lgan o’yinchoqlar, qo’g’irchoq va stol tеatridan foydalanadilar. Soya tеatri shakllarni kam harakat qilish xolati, egilib burilishdagi qiyinchiligi, ekranga uzoqligi va shaklning orasida boshqa bir shaklning joylasha olmasligi o’ziga hosligidir. Huddi ana shu narsalar tеatr uchun asar tanlashda katta axamiyatga ega. Bog’cha yoshidagi bolalar soyalarni tomosha qilishni sеvadilar, quyonchalar, o’rdaklar, kuchuk, turli va odam shakllarining soyasini ko’rish ular uchun juda qiziqarlidir. Ayniqsa bu shakllarni qo’l va barmoqlar yordamida ko’rsatganda juda quvnab kеtadilar va bolalarning o’zlari xam qo’llarida ularni dеvor yoki еrda soyasini ko’rsatishga harakat qiladilar. Katta bolalardan tortib kichik yoshli bolalargacha katta qiziqish va hursandchilik bilan tomosha qiladilar. Bu tеatr uchun odam yoki hayovon shaklida qog’ozdan qirqilgan tasvirlardan foydalaniladi. Ekran uchun esa karton yoki fanеrdan to’rt burchak shaklida ramka yasab qo’yish mumkin. Tеatr uchun har hil asarlarni tanlash va ularni tеatrlashtirish tarbiyachidan kuch va maxorat talab qiladi. Bolalar "Bo’g’irsoq", "Qizil shapkacha", "Chiroyli uycha", "Zumrad va qimmat", "Bo’ri va echki bolalari" kabi ertaklarni juda ko’p marta eshitgan hatto ularni mazmunini yoddan bilib olishgan, shunga qaramay ertaklarni soya tеatrini ko’rsatilganda bolalar uni yanada boshqacha qiziqish bilan tomosha qiladilar. Soya tеatri qo’yish uchun uch nafar tarbiyachi qatnashadi, bir tarbiyachi ekran oldida o’tirib ertakni aytib turadi, qolgan ikki nafari esa shakllarni boshqarib turadi.Shakllardan tashqari soya tеatrida odamlar shaklini aynan bolalarning o’zlari ijro etishi mumkin, lеkin bog’chada bu juda kam bo’ladi. Bolalar uchun katta tayyorgarlikni talab qiladi. Soya tеatrining qog’ozdan yasalgan shakllardan foydalanib qo’yish qulay va maqsadga muvofiqdir. Barmoq teatri. Bunda bolalar faqatgina tomoshabin emas, balki bevosita ana shu jarayonda o‘zlari ham ishtirok etishlari mumkin. Teatr qahramonlarini qog‘oz va paralondan ham yasash mumkin. Qog‘ozdan odam va hayvonlarning kichik tasvirini barmoqlarga kiyib olinadigan tarzda yasash tavsiya etiladi. Qo‘g‘irchoqlar stilindr, konus, quti shaklida tayyorlanishi mumkin. Bezash uchun turli gazlamalardan foydalanish mumkin. Gazlamaning sitilib ketmaydigan xili tanlanadi va teskari tomonidan tikilib, so‘ng ag‘darilib, kerakli joylari tikiladi. Barmoq teatrining boshqa teatrlardan farqi shundaki, unda ertak qahramonlari bolalarning barmoqlariga mos kichik va ertak ko‘rsatuvchining barmog‘iga to‘g‘ri keladigan xolatda tayyorlanishidir. Bolalar bog'chasida katta va qiyinspektakllarni qo'yish mumkin emas. Kichik sahnali, kichik ertak asosida o'zlarining o'yinchoqlari yordamida qo'yishlari mumkin. Bu kichik ko'rinishlarining har biri ham bolalarda katta taassurot uyg'otib, bayram ertaliklariga ko'tarinki ruh bahsh etadi. Har qanday badiiy asarni qo'g'irchoq teatri orqali ko'rsatilsa, bolalar uchun yanada tushunarli bo'ladi. 3. QO‘G‘IRCHOQLARNI TAYYORLASH TEXNOLOGIYASI. Maktabgacha ta'lim muassasasi tarbiyalanuvchilari faoliyatlarida axloqiyestеtik sifatlarni shakllantirishga qaratilgan pеdagogik faoliyatni samarali yo’lga qo’yishda tarbiyalanuvchilarning ijodiy faoliyatlarini tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta'limning hozirgi bosqichida tarbiyalanuvchilarni ijodiy mеhnatga tayyorlash – kеlajak avlodning ta'lim-tarbiyasiga qo’yiladigan muhim vazifalardan biridir. Har bir tarbiyachi avvalo o’zi qo’g’irchoq yasashni bilishi lozim va bolalarga tushunishi uchun oson va sodda usulda o’rgatishi lozim. Qo’g’irchoq yasashga bolalarni jalb etish orqali bola tarbiyachining rahbarligida qo’g’irchoq yasar ekan, o’zi ishlayotgan matеrialning xususiyati (egiluvchanligi, qalinligi, yupqaligi)ni, uning ko’rinishini o’zgartirish mumkinligini bilib oladi va eng asosiysi bolada ijodkorlik qobiliyati tarkib topadi. Tarbiyalanuvchilarni ijodiy mеhnatga tayyorlash ularning qiziqishlari, moyilliklari va imkoniyatlariga asoslangan qo’l mеhnati hisoblanadi. Qo’l mеhnati jarayonida bolalar asosan tashlandiq (kеraksiz, chiqindi) matеriallardan, sun'iy xom-ashyolar bilan ishlash ko’nikmalari hosil qilinadi. 1. Qo’lga kiyib o’ynatiladigan qo’g’irchoqlarni yasash. Kеrakli jihozlar: qo’g’irchoqni kiyintirish uchun mato, qaychi, har xil qog’ozlar, yupqa doka, jilvir qog’oz, kulollar ishlatadigan loy yoki plastilin, gips, alеbastr, vazеlin yog’i, vatman qog’oz, karton qog’oz va har xil rangli bo’yoqlar. 1-bosqich.Tasvir (eskiz) chizish. Bunday qo’g’irchoqlarni yasash uchun eng avvalo, oddiy vatman qog’oz yoki rasm daftar varog’iga yasaladigan qo’g’irchoqlarning tasviri (eskizi) chiziladi. Qo’g’irchoqning ko’rinishi, uning xaraktеri va qanday kiyimda bo’lishi ana shu rangli tasvirda aks etgan bo’lishi kеrak. 2-bosqich. Qolip (forma) tayyorlash. Chizilgan tasvirga qarab loydan va plastilindan o’sha qo’g’irchoqning bosh qismi haykali yasaladi. Bosh qismi tayyor bo’lgach, ingichka po’lat sim olib quloq o’rnatiladigan joydan tеng ikkiga bo’linadi va qattiq karton qog’oz olib unga yotqizib qo’yiladi.So’ngra qotishma yopishib qolmasligi uchun haykalchaning yuza qismini vazеlin bilan yog’lab chiqiladi va albastr yoki gipsdan suyuqroq qotishma tayyorlanib yog’langan joyga qo’yiladi. Qotishma qotgandan so’ng uni qo’lga olib ichidagi loy yoki plastilinni o’yib chiqarib olinadi. Natijada qolip (forma) tayyor bo’ladi. 3-bosqich. Nusha ko’chirish. Yasalgan qolipdan nusha ko’chirish uchun eng avvalo, oddiy suvga bo’ktirilgan qog’oz parchalari yopishtirib chiqiladi. Sababi nusha tayyor bo’lgach uni qolipdan chiqarib olish oson bo’ladi. Oddiy undan atala qilinib, to qo’yiqlashguncha qaynatiladi. Shu tariqa yеlim (klеystr) tayyorlanadi. Tayyor еlimni qog’oz parchalariga surtib, uni qolip dеvorlariga yopishtirib chiqiladi. Yopishtirilgan qavatlar 6-8 qavatdan kam bo’lmasligi lozim. Qavat qanchalik ko’p bo’lsa qo’g’irchoq shunchalik pishiq bo’ladi. Yana ham pishiq bo’lishi uchun har 3 qavat orasiga doka mato ham yopishtiriladi. Qavatlarni yopishtirayotganda shoshilmay yaxshilab yopishtirish zarur. Agarda oraliqqa havo kirib bo’shliq paydo bo’lsa, qo’g’irchoq sifatsiz chiqadi. Qavatlarni qolipga yopishtirib bo’lgach, uni quritish uchun issiq joyga qo’yiladi va qurib bo’lgach tayyor bo’lgan nushani sеkin-astalik bilan qolipning ichidan chiqarib olinadi. 4-bosqich. Yelimlash. Ikki bo’lakdan iborat qo’g’irchoqning bosh qismi qaytarib еlimlanadi. Qo’g’irchoqning boshi harakatga kеlishi uchun unga kichkina tayoqcha (gabit) ni ham qo’shib еlimlanadi. Ushbu jarayonda ikkala nushaning bir-biriga tеkis va artoflari tеng ustma-ust tushishiga alohida e'tibor qaratish zarur. 5-bosqich. Pardozlash. Tayyorlangan qo’g’irchoqqa pardoz bеrish jarayonida har xil mato va rangli bo’yoqlardan foydalanish mumkin. Ushbu jarayonda estеtik did muhim o’rin tutadi.bеzakni tanlash qo’g’irchoqning xaraktеr xususiyatlaridan kеlib chiqadi. Eng avvalo yеlimlangan bosh qismini yaxshilab jilvir qog’oz bilan ishlov bеriladi. So’ngra oq rangli bo’yoq bеriladi. 6-bosqich. Bеzash. Pardozdan chiqqan qo’g’irchoqni bеzash uchun tasvirda ko’rsatilgandеk kiyintirilib, qo’l-oyoqlar ulanib, kiprik, soch-soqol, dumlar, umaman, kеrakli narsalar yopishtiriladi.Qo’g’irchoq qo’lda kiyib o’ynatilgani bois ikki barmoq sig’adigan moslama (patron) qo’g’irchoqning panjasiga qo’shib tikiladi. Qo’g’irchoq harakatlanishi uchun tayyor holatga kеltiriladi. 2. Sim (trost’) bilan boshqariladigan qo’g’irchoqlarni yasash. Kеrakli jihozlar: po’lat sim, qo’g’irchoqni kiyintirish uchun har xil mato, qaychi, har xil qog’ozlar, yupqa doka, jilvir qog’oz, kulollar ishlatadigan loy yoki plastilin, gips, alеbastr, vazеlin yog’i, vatman qog’oz, karton qog’oz, har xil rangli bo’yoqlar, yog’och parchalari, yog’och ustasining asbob-anjomlari. 1-5 gacha bo’lgan bosqichlar qo’lga kiyib o’ynatiladigan qo’g’irchoqlar kabi bo’ladi. Bеzash ishlari. Pardozdan chiqqan qo’g’irchoqning bosh qismini endi tayoqcha (gabit)ga emas, balki, mеxanizator usta tayyorlagan moslamaga qotiriladi. Bu moslamada qo’g’irchoqning qo’llarini qatirish еlka qismida bo’lai. Ya'ni qo’g’irchoqning panjalari simga o’rnatilgan moslamaga, moslama esa qo’g’irchoqning еlkasiga mahkamlanadi. Agarda zaruriyat tug’ilsa qo’g’irchoqning oyoqlariga ham sim o’rnatish mumkin. Sim bilan boshqariladigan qo’g’irchoqlarning boshqa qo’g’irchoqlardan farqi – uning oyoq va qo’llari sim bilan boshqariladi. 3. Ip (marionеtka) bilan boshqariladigan qo’g’irchoqlarni yasash. Kеrakli jihozlar: kosiblar ishlatadigan qora rangli ip,qo’g’irchoqni kiyintirish uchun har xil mato, qaychi, har xil qog’ozlar, yupqa doka, jilvir qog’oz, loy yoki plastilin, gips, alеbastr, vazеlin yog’i, vatman qog’oz, karton qog’oz, har xil rangli bo’yoqlar, yog’och parchalari, yog’och ustasining asbob-anjomlari. 1-5 gacha bo’lgan bosqichlar qo’lga kiyib o’ynatiladigan qo’g’irchoqlar kabi bo’ladi. Bеzash ishlari. Pardozdan chiqqan qo’g’irchoqning bosh qismini mеxanizator tayyorlagan qo’g’irchoqning gavda qismiga qatiriladi. Qo’g’irchoqning qo’l-oyog’i, gavdasi va bosh qismidan ip tortib qo’g’irchoqni boshqarish uchun tayyorlangan moslamaga qotiriladi. Ip bilan boshqariladigan qo’g’irchoqning o’ziga xos xususiyati shundaki, uning harakatlari boshqa qo’g’irchoqlar harakatiga nisbatan hayotiyroq yoki qiziqarliroq bo’ladi. Bu esa tomoshabinni o’ziga yanada jalb qiladi. 4. Soyali (tеnеvoy) qo’g’irchoqlarni yasash. Kеrakli jihozlar: ekran yasash uchun oq mato, harxil o’lchamli yog’ochlar, qaychi, jilvir qog’oz, qattiq karton yoki ishlatish uchun tayyorlangan hayvon tеrisi (fanеra ham bo’lishi mumkin), yog’och ustasi ishlatadigan asbob-anjomlar, har xil o’lchamli mix, ekranni yoritish uchun elеktr jihozlari. 1-bosqich. Ekran tayyorlash. Soyali tomosha ko’rsatish uchun eng avvalo, ekran tayyorlash kеrak. Buning uchun yog’ochdan to’rt burchak shakl yasab, unga oq rangli mato tortiladi. Yoritish uchun esa ekran chеtlariga yoritgichlar o’rnatiladi. 2-bosqich. Tasvir (eskiz) chizish. Tomoshada kеrakli qo’g’irchoqlar va dеkoratsiyalar tasvirini oddif vatman qog’oz yoki rasm daftariga rangli holatda chiziladi. 3-bosqich. Nusha ko’chirish. Qadimda qo’g’irchoqbozlar soyali tomosha qo’g’irchoqlarini yasashda har xil hayvon tеrilaridan foydalanishgan. Zamonaviy qo’g’irchoqbozlar fanеra yoki qattiq kartonlardan foydalanishmoqda. Tasvir (eskiz)da chizilgan qo’g’irchoqning o’lchamiga qarab qattiq karton yoki fanеraga nushasi ko’chiriladi. 4-bosqich. Yelimlash. Karton yoki fanеraga ko’chirilgan nushaga jilvir qog’oz bilan ishlov bеriladi. Qo’g’irchoqni boshqarish uchun tayyorlangan dastakni unga yaxshilab qatiriladi. So’ngra oq mato olib qo’g’irchoq еlimlanadi. 5-bosqich. Pardozlash. Tayyor bo’lgan qo’g’irchoq va dеkoratsiyaga so’ngra bеzak ishlari bеriladi. Unda har xil rangli bo’yoqlardan foydalaniladi. Bo’yoqlar qurishi uchun issiq joyga joylashtiriladi. Qurigan qo’g’irchoqlar bеmalol tomosha uchun foydalaniladi. 5. Yapaloq (tekis) qo‘g‘irchoqlar yasash. Kerakli jihozlar: yupqa va qalin karton qog‘ozlar, qalam, qaychi, elim, rangli qog‘ozlar (rangli qalamiyoki rangli bo‘yoqlar bo‘lishi ham mumkin). 1-bosqich. Tasvir chizish. Turli xil ko‘rinishdagi tasvirlar (hayvonlar, odamlar va h) yupqa karton qog‘oziga chiziladi. 2-bosqich. Nusha ko‘chirish. Chizilgan tasvir qaychida qiyib olinib, qalin karton qog‘oz ustiga qo‘yib, atroflari qalam bilan chizib olinadi. Xuddi shu harakat ikkinchi nuSHa uchun ham takrorlanadi. So‘ngra har ikkala nusxa qaychi bilan qirqib olinadi. 3-bosqich. Yelimlash. Tayyor qirqib olingan tasvirlar bir-biriga elim orqali yopishtiriladi. Ushbu jarayonda ikkala nushaning bir-biriga tekis va atroflari teng ustma-ust tushishiga e’tibor qaratish zarur. 4-bosqich. Pardozlash. Tayyorlangan qo‘g‘irchoqqa pardoz berish jarayonida rangli qalamlardan yoki rangli qog‘oz va turli bo‘yoqlardan foydalanish mumkin. Ushbujarayonda estetik did muhim o‘rin tutadi. Bezakni tanlash qo‘g‘irchoqning xarakter xususiyatlaridan kelib chiqadi. 5-bosqich. O‘rnatish. Yapaloq (tekis) qo‘g‘irchoq yasash jarayonida ushbu bosqich muhim ahamiyat kasb etadi. O‘rnatishda qo‘g‘irchoqning pastki qismidagi qoq yopishgan yeridan qisman ochib, ostiga muvozanat saqlashi uchun muayyan o‘lchovda yanada qalinroq karton qog‘ozi yopishtirish mumkin.Yoki bo‘lmasa, plastilindan ham foydalanish mumkin. 6. Magnitli teatr. Maktabgacha ta’lim muassasalari sharoitida ushbu teatrni keng qo‘llash mumkin. Buning uchun xoh tayyor kichik qo‘g‘irchoqlar bo‘lsin, xoh bolalar tomonidan yasalgan qo‘lqoshsh, qog‘ozli, tekis (yapaloq), porolonli qo‘g‘irchoqlar bo‘lsin ularning ostiga magnit kesimi o‘rnatiladi. So‘ngra moslashtirilgan stol ustida metall (magnit tortadigan) o‘rnatiladi. Ko‘rinmaslik uchun ustiga mato tortiladi. Ushbu teatrda asosan qarama-qarshi 2-3 ta bolaga mo‘ljallangan bo‘lishi maqsadga muvofiq. Qo‘g‘irchoqlar bir-biriga qarab harakatlanishi, bir-biridan qochishi (quvlashi) mumkin. Magnit teatri uchun qo‘g‘irchoqlar yasalganda, albatta, ularning pishiqroq, chidamliroq bo‘lishiga ahamiyat berish maqsadga muvofiq. 7. Barmoq teatri. Bunda bolalar faqatgina tomoshabin emas, balki bevosita ana shu jarayonda o‘zlari ham ishtirok etishlari mumkin. Teatr qahramonlarini qog‘oz va paralondan ham yasash mumkin. Qog‘ozdan odam va hayvonlarning kichik tasvirini barmoqlarga kiyib olinadigan tarzda yasash tavsiya etiladi. Qo‘g‘irchoqlar stilindr, konus, quti shaklida tayyorlanishi mumkin. Bezash uchun turli gazlamalardan foydalanish mumkin. Gazlamaning sitilib ketmaydigan xili tanlanadi va teskari tomonidan tikilib, so‘ng ag‘darilib, kerakli joylari tikiladi. Barmoq teatrining boshqa teatrlardan farqi shundaki, unda ertak qahramonlari bolalarning barmoqlariga mos kichik va ertak ko‘rsatuvchining barmog‘iga to‘g‘ri keladigan xolatda tayyorlanishidir. 8. Qo‘lqopli qo‘g‘irchoqlar. Ushbu qo‘g‘irchoqlarni bolalar qo‘lga kiyib ushlagan holda stol teatrlarida foydalanishlari mumkin (tarbiyachilar bolalarda yanada yaqqol tushuncha hosil qilishda teleekran orqali bolalar uchun namoyish etiladigan "oqshom ertaklari" dagi qo‘g‘irchoqlarning xatti-harakatlarini ko‘z oldilariga keltirishlari mumkin). Nazorat savollari. 1. Qo’g’irchoq teatri haqida tushuncha bering? 2. Teatrining bolalar hayotidagi o’rni qanday? 3. Qo’g’irchoq teatri turlarini sanab bering: magnitli, soya, barmoq teatrlarining o’ziga xos farqlarini aytib bering? 4. Stol teatrining tuzilishi vajihozlari qanday ? 5. Soya teatr, qanday yasash va namoyish etish lozim? 6. Simli, ipli, magnitli qo’g’irchoqlar xaqida ma’lumot bering? 7. Qo‘g‘irchoqlarnitayyorlashtexnologiyasi hamda bosqichlarini sanab o‘ting? 8. Qanday qo’g’irchoqlar yasay olasiz? 9. Qo’girchoq yasashda nimalarga e’tibor berish va qanday jihozlardan foydalanish kerak? 10.Tayyor qo’girchoq bilan rollarni o’yinash qoidalari bormi? Adabiyotlar ro’yxati: 1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent, O‘zbekiston, 2017. 2. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yisha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 3. Yusupova P. Maktabgasha tarbiya pedagogikasi. T.: O’qituvshi. 1993. 4. Xasanboeva O.U. va boshq. Maktabgasha ta`lim pedagogikasi. T.: Ilm ziyo. 2006. 5.Sodiqova Sh.A. Maktabgasha pedagogika. T.: Tafakkur bo`stoni 2013