7-mavzu. Mukammal bozor va monopoliya Reja

O‘rtacha daromad - sotilgan bir birlik mahsulotga to‘g‘ri keladigan daromaddir, ya’ni:

. (3)

Chekli daromad () - bu qo‘shimcha bir birlik ne’matni sotish natijasida umumiy daromadning o‘sgan qismi , ya’ni:

. (4)
Demak, raqaobatlashgan bozorda talab chizig‘i o‘rtacha va chekli daromadlar chizig‘i bilan ifodalanadi.

Agar absissa o‘qi bo‘yicha mahsulot miqdori ni va ordinat o‘qi bo‘yicha tovar narxini joylashtirsak, ular o‘rtasidagi bog‘liqlik gorizontal o‘qga nisabatan parallel chiziq bilan ifodalanadi va bu chiziq raqobatlashgan bozorda harakat qiluvchi firma mahsulotiga bo‘lgan talab chizig‘ini beradi (1-rasm).

7.1-rasm. Raqobatlashgan bozordagi narx, o‘rtacha va chekli daromad.

Rasmdan ko‘rinib turibdiki, raqobatlashgan bozordagi talabning narx bo‘yicha elastikligi cheksizdir , ya’ni absolyut elastik. Bu degani, raqobatlashgan bozorda biror sotuvchi o‘z tovari narxini kichik miqdorga oshirsa, u o‘zining barcha xaridorlaridan ajraladi, agar narxni kichik miqdorga kamaytirsa, u o‘ziga bozordagi barcha xaridorlarni tortadi.

Misol. Raqobatlashgan bozorda bir xil sifatli banan sotilmoqda. Sotuvchining umumiy, o‘rtacha va chekli daromadlarini hisoblaymiz. Ushbu hisob-kitoblar quyidagi jadvalda keltirilgan.

1-jadval

Sotilgan banan miqdori, Q	Banan narxi, P	Yalpi daromad, TR	O‘rtacha daromad, AR	Chekli daromad, MR
0	20000	0	-	-
1	20000	20000	20000	20000
2	20000	40000	20000	20000
3	20000	60000	20000	20000
4	20000	80000	20000	20000
5	20000	100000	20000	20000
6	20000	120000	20000	20000
7	20000	140000	20000	20000
8	20000	160000	20000	20000
9	20000	180000	20000	20000
10	20000	200000	20000	20000

Chekli daromad yalpi daromadning berilgan qiymatidan oldingisini ayirish bilan aniqlanadi. Maslan,

.

Qisqa muddatli oraliqda ishlab chiqarish hajmini aniqlash va foydani maksimallashtirish.

Raqobatlashuvchi firmaning ishlab chiqarish omillari narxining oshishiga aks ta’siri. Raqobatlashgan bozorda harakat qilayotgan firma ishlab chiqarish omillaridan birining narxi oshganda qanday qaror qabul qilishini ko‘rib chiqamiz.

Bozordagi narx va firmaning boshlang‘ich (ishlab chiqarish omillari narxi o‘zgarmagandagi) chekli xarajati va firma foydasini maksimallashtiruvchi ishlab chiqarish hajmi bo‘lsin deylik (2-rasm).

2-rasm. Chekli xarajatning ishlab chiqarish hajmiga bog‘liqligi.

Faraz qilaylik, ishlab chiqarish omillaridan birining narxi oshdi deylik. Omil narxining oshishi chekli xarajat ni yuqoriga chapga ga siljitadi. Nima uchun deganda, har bir ishlab chiqariladigan mahsulot xarajati oshadi. Foydani yangi chekli xarajatda maksimallashtiradigan ishlab chiqarish hajmi ni tashkil qiladi, ya’ni hajmda .

Shunday qilib, ishlab chiqarish omili narxining oshishi firmani mahsulot ishlab chiqarish hajmini qisqartirishga majbur qiladi. Agar firma ishlab chiqarishni hajmda davom ettirganida shtrixlangan sohaga teng bo‘lgan zararni ko‘rgan bo‘lar edi. Shtrixlangan soha firma foydasining yo‘qotilishi mumkin bo‘lgan qismini ifodalaydi.
Qisqa muddatli oraliqda firma kapitali razmeri o‘zgarmaydi, shuning uchun u foydani maksimallashtiradigan o‘zgaruvchan ishlab chiqarish omillari hajmini tanlashi lozim bo‘ladi. Ma’lumki, foydani maksimallashtirish bu umumiy daromad bilan umumiy xarajatlar ayirmasini maksimallashtirish demakdir, ya’ni

. (5)

Agar absissa o‘qi bo‘yicha ishlab chiqariladigan mahsulot hajmini, ordinata o‘qi bo‘yicha - umumiy daromadni joylashtirsak, daromadning masulot hajmiga bog‘liqligi koordinata boshidan chiquvchi nur bilan ifodalanadi. Umumiy xarajatlar esa o‘zgarmas va o‘zgaruvchan xarajatlar yig‘indisidan hosil bo‘ladi (3-rasm).